ابوبکر بن علی صنهاجی بیذق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَیْذَق، ابوبکر بن علی صنهاجی (د ح نیمۀ سدۀ ۶ق/۱۲م)، نویسنده خاطراتی درباره نخستین دوره های تاریخ
موحّدون بود. از مریدان
ابن تومرت و مؤلف اثری با عنوان اخبار المهدی بن تومرت.
بیذق معرب پیاده
به معنای سرباز یا پیاده، از مُهره‌های
شطرنج است و ظاهراً در
مغرب با توجه به همین معنا، بر مردان کوتاه قد اطلاق می‌شده است.
جای بسی شگفتی است که در هیچ‌یک از آثار موجود دربارۀ تاریخ و رجال مغرب در این دوران، اشاره‌ای به بیذق دیده نمی‌شود و آگاهی‌های مختصر ما مختصر به کتاب اوست. برخی از محققان با استناد به قرائنی، تولد او را حدود سال ۴۹۰ق/۱۰۹۷م تخمین زده‌اند.
نام او نخست از طریق روایت‌هایی شناخته شده است که
ابن خلدون در کتاب العِبَر و مؤلف گمنام الحُلَل المَوْشیَّة از قول او نقل کرده‌اند و نیز از طریق بخش‌هایی که
ابن قَطّان، صاحب نظم الجُمان، از آثار او رونویسی کرده است.
اما مجموعه اوراقی که لوی پرووانسال در کتابخانه اِسکوریال (ش ۱۹۱۹) کشف کرد و انتشار آنها در اسناد منتشر نشده‌ای از تاریخ موحّدون موجب شد که ناگهان نام بیذق از پرده فراموشی بیرون آید. در کتاب او، خاطرات واقعی شخصیتی را می‌بینیم که در وقایعی که نقل می‌کند خود نقش فعالی داشته و از همان آغاز یکی از نخستین موحدون بوده است.
در نظر اول می‌توان دریافت که این کتاب وقایع‌نامه‌ای معمولی نیست؛ اطلاعات تازه‌ای که در هر صفحه آن آمده و سندیت آنها، این امکان را فراهم می‌آورد که ما شناخت خود را (که تاکنون بسیار ناچیز بوده) از موحدون شمالِ
افریقا به نحو شایسته‌ای کامل‌تر کنیم. در این نسخه خطیِ سی و شش صفحه‌ای، افتادگی دیده نمی‌شود، اما متأسفانه آغاز آن از میان رفته و کتاب فاقد عنوان است.
شهرت بیذق در پرتو کتابِ او موسوم به اخبارالمهدی بن تومرت است. این اثر از مهم‌ترین منابع تاریخی آن دوره به شمار می‌رود و آغاز و چگونگی شکل‌گیری حرکت ابن‌تومرت و تشکیل
حکومت موحدون و جنگ‌های آنان را به تفصیل بیان می‌کند.
بخش نخست این کتاب، دربارۀ اخبار مربوط به آغاز فعالیت‌های ابن‌تومرت با قصد
امر به معروف و نهی از منکر، و سپس فراخوانی به تأسیس حکومتی جدید است. وی جزئیات سفر طولانی ابن‌تومرت را به دقت شرح داده است، حتیٰ از مکان‌هایی که در مسیر او بوده‌اند و شاگردان و مریدانی که در هر شهر برای فراگیری و یا
مناظره نزد او می‌آمدند، نام برده است
بخش دوم کتاب به موضوع
بیعت مردم با عبدالمؤمن، جانشین ابن‌تومرت و اقدامات او در جهت پیشبرد اهداف موحدون و نیز سرنگون ساختن
حکومت مرابطون می‌پردازد.
مؤلف در همین بخش، دربارۀ شورش‌هایی که پس از فتح شهر
مراکش در بیش‌تر نواحی مغرب به وقوع می‌پیوست و نیز حوادث مهم، از جمله طرحی که هدف از آن نابود ساختن مخالفان بود، سخن می‌گوید.
در بخش سوم کتاب از اشخاص و اقوامی که در مغرب و اندلس برضد موحدون شوریدند
و نیز از قلعه‌ها و استحکاماتی که مرابطون برای دفاع از خود در برابر موحدون ساخته بودند، یاد شده است.
بی‌گمان، حضور مؤلف در حوادثی که شرح می‌دهد، بر اهمیت کتاب بسی می‌افزاید؛ به علاوه، این کتاب به سبب ذکر نام بسیاری از اشخاص، مکان‌ها و قبایلی که در منابع دیگر یاد نشده‌اند، از حیث جغرافیایی و جامعه‌شناسی آن دوره بسیار ارزشمند است.
البته نباید فراموش کرد که مؤلف، خود به ابن‌تومرت اعتقادی راسخ داشته، و کوشیده است در جای جای کتاب، اعمالِ وی را توجیه کند
کتاب بیذق نخستین‌بار توسط لوی پرووانسال بر اساس نسخه‌ای که منحصر به فرد بوده، و از آغاز آن چندین برگ افتاده است، با عنوان اخبارالمهدی ابن‌تومرت و ابتداء دولة الموحدین در ۱۹۲۸م در پاریس منتشر شد. چاپ جدید این کتاب، با مقدمه و تصحیح عبدالحمید حاجیات، بر مبنای همان نسخه صورت پذیرفته است.
اطلاعات ما درباره بیذق، بر گفته های خودِ او در کتابش مبتنی است، اما این اطلاعات آنقدر مبهم است که نمی‌توان براساس آنها شرح حالی از او فراهم آورد. پس از رسیدن مهدی (محمد بن تومَرْت، بنیانگذار دولت موحدون) به تونس، بیذق را در شمار همراهان او، و سپس در میان اتباع عبدالمؤمن (بن علی، حک: ۵۲۷ ـ ۵۵۸، جانشین ابن تومَرْت) می بینیم.
بیذق، چنان‌که خود اشاره کرده است، در
تونس (که گویا محل زندگی او بود) با ابن‌تومرت آشنا شد، آن‌گاه همراه برخی از کسانی که در
حکومت موحدون شهرتی کسب کردند، مانند ابویعقوب عبدالمؤمن ابن علی در مجالس درس ابن‌تومرت در فاس شرکت جست و سپس در زمرۀ مریدان وی درآمد.
وی همچنین در سفرهایی که ابن‌تومرث به قسنطینه، بجایه،
تلمسان و مغرب اقصی داشت، از همراهان او بود.
با این همه، ظاهراً در دستگاه حکومت موحدون هرگز به مقام و منصب والایی دست نیافت، بلکه همچون یک وقایع‌نگار در بیش‌تر جنگ‌های موحدون در دورۀ ابن‌تومرت و جانشین او، ابویعقوب شرکت می‌کرد و حوادث تاریخی را ثبت می‌نمود.
او در درگاه هر دوی آنها از مقربان و خدمتگزاران بوده و ازاین‌رو در کتابش فقط دیده ها و شنیده های خود را ضبط کرده است. بیذق (که از پیروان پرشور ابن تومرت بود) بر روایت خود از وقایع، حوادث خارق العاده‌ای افزوده است تا رسالت الهی
ابن تومرت و انتخاب مقدّر عبدالمؤمن را به جانشینی او تأیید کند.
مسلّم این است که زبان مادری بیذق، بربری بوده و عربی را خوب نمی‌دانسته است. مصطلحات فراوان عامیانه و نیز عبارت‌هایی که به زبان بربری در روایت‌هایش آمده، دلیل این مدعاست.
ابوبکر بیذق که خدمتگزاری وفادار و سرسپرده و خالی از هرگونه بلندپروازی سیاسی بود و در گمنامی به سر می‌بُرد، و پیوسته در خدمت مهدی و عبدالمؤمن و حتی (ابویعقوب) یوسف اول (حک: ۵۵۸ ـ ۵۸۰، جانشین عبدالمؤمن) بود (چنان‌که برخی
روایات او شاملِ ابن مخدوم نیز می‌شود)عاقبت، دور از هرگونه هیاهو و شهرت، به همان صورت ناگهانی که جلوه کرده بود از صحنه زندگی موحدون ناپدید گردید.
از تاریخ دقیق درگذشت او نیز اطلاعی در دست نیست، ولی با توجه به برخی شواهد می‌توان آن را حدود سال ۵۵۵ق/۱۱۶۰م تخمین زد.
(۱) بیذق، ابوبکر، اخبارالمهدی بن‌تومرت، به کوشش عبدالحمید حاجیات، الجزایر، ۱۹۸۶م.
(۲) جوالیقی، موهوب، المعرب، به کوشش ف عبدالرحیم، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
(۳) حاجیات، عبدالحمید، مقدمه بر اخبار المهدی، (نک: هم، بیذق).
(۴) عنان، محمدعبدالله، عصر المرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۵) لوی پرووانسال، ا.، الاسلام فی المغرب و الاندلس، ترجمۀ محمود عبدالغزیز سالم و محمد صلاح‌الدین حلمی، قاهره، ۱۹۱۷م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیذوق»، شماره۵۳۵۶. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبکر بن علی صنهاجی‌بیذق»، شماره۲۴۲۷.
