• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبکر اسماعیلی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِسْماعیلی‌، ابوبکر احمد بن‌ ابراهیم‌ بن‌ اسماعیل‌ جرجانی‌ ۷۷- اول‌ رجب‌ ۷۱ق‌/۹۰ -۱ دسامبر ۸۱م‌، محدث‌ و فقیه‌ شافعی‌ بود.



نیای‌وی‌اسماعیل‌، خود از راویان‌بود و سهمی‌ در تاریخ‌جرجان‌
[۱] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص‌ ۲۹-۳۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
از وی‌ مستقلاً نام‌ برده‌ است‌
[۲] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
پدرش‌ به‌ تحصیل‌ فرزند عنایتی‌ تام‌ داشت‌ و ظاهراً خود نیز از اهل‌ علم‌ و دانش‌ بوده‌ است‌.
[۳] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ،ج۱، ص۴ - ۵، نک: هم، اسماعیلی‌.
[۴] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۲۰، نک: هم، اسماعیلی‌.
چنین‌ می‌نماید که‌ اسماعیلی‌ در جرجان‌ متولد شده‌ باشد.
چنانکه‌ او خود گفته‌، در ۸۳ق‌ در حالی‌ که‌ کودکی‌ بیش‌ نبوده‌، همراه‌ پدرش‌ به‌ مجلس‌ حدیث‌ حسین‌ بن‌ حفص‌ جرجانی‌ حاضر شده‌ است‌.
[۵] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۵ -۲۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۶] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
افزون‌ بر این‌ در همان‌ سال‌های‌ کودکی‌ به‌ رسم‌ آن‌ روزگار در مجلس‌ دیگر محدثان‌ جرجانی‌ نیز حضور می‌یافت‌.
[۷] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ج۱، ص۹-۱۰، نک: هم، اسماعیلی‌.
سهمی‌ در ضمن‌ حکایتی‌ آورده‌ است‌ که‌ وی‌ در خردسالی‌ نزد ابراهیم‌ بن‌ هانی‌ مُهلّبی‌ احکام‌ فقهی‌ را بر مذهب‌ شافعی‌ فراگرفته‌ است‌.
[۸] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ج۱، ص۹-۱۰، نک: هم، اسماعیلی‌.



در بررسی‌ سفرهای‌ علمی‌ او می‌بایست‌ پایه‌ را بر المعجم‌ خود وی‌ و تاریخ‌ سهمی‌ نهاد.
چنانکه‌ خودش‌ یادآور شده‌ است‌، وی‌ هنگامی‌ که‌ خبر درگذشت‌ ابن‌ ضریس‌ رازی‌ د۹۴ق‌ را که‌ مشتاق‌ شرکت‌ در محفل‌ او بود، دریافت‌ کرد، به‌ اصرار از خانواده‌اش‌ خواست‌ تا با سفر وی‌ برای‌ تحصیل‌ علم‌ و حدیث‌ موافقت‌ کنند.
و چون‌ توانست‌ نظر مساعد آنان‌ را جلب‌ کند، راهی‌ نسا شد و در آن‌جا از حسن‌ بن‌ سفیان‌ نسوی‌ ، محدث‌ مشهور بهره‌ گرفت‌.
آنگاه‌ به‌ جرجان‌ بازگشت‌ و بار دیگر در ۹۶ق‌ راهی‌ بغداد شد.
[۹] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۶-۷، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۱۰] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۳، ص۵۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
گذار وی‌ بر بسطام‌، ری‌، همدان‌، دینور و حُلوان‌ نیز در راه‌ این‌ سفر بوده‌ است‌.
[۱۱] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ص۱۰-۱۶، نک: هم، اسماعیلی‌.

در همان‌ سال‌ از حضور کوتاه‌ وی‌ در انبار و نیز کوفه‌ آگاهی‌ داریم‌
[۱۲] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۱۳] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۱۴] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۸۲، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۱۵] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
وی‌ در ادامه این‌ سفر، در همان‌ سال‌ برای‌ گزاردن‌ مناسک‌ حج‌ و نیز استماع‌ از شیوخ‌ حدیث‌ رهسپار مکه‌ شد.
[۱۶] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
در راه‌ بازگشت‌ از مکه‌، از حضور دوبارة او در کوفه‌ و بغداد و استماع‌ حدیث‌ در آن‌ دو شهر نشانه‌هایی‌ در دست‌ است‌.
[۱۷] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۱۸] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابوبکر در ۹۸ یا ۹۹ق‌ در رویان‌ بوده‌، و در آن‌جا از محمد بن‌ هارون‌ رویانی‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌.
[۱۹] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۷- ۹۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
[۲۰] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
و این‌ نشان‌ می‌دهد که‌ وی‌ پس‌ از سفر خود به‌ عراق‌ و حجاز ، به‌ ایران‌ بازگشته‌ بوده‌ است‌.
در دوره دیگری‌ از سفر، وی‌ بار دیگر در بغداد بوده‌ است‌
[۲۱] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
همچنین‌ از حضور او در دیگر شهرهای‌ عراق‌، جزیره‌ و خوزستان‌ چون‌ بصره‌ ، اُبلّه‌ ، واسط، سامرا ، تکریت‌، موصل‌ ، عبّادان‌، اهواز و عسکر مکرم‌ اطلاع‌ داریم‌ که‌ می‌بایست‌ در خلال‌ سفرهای‌ وی‌ به‌ بغداد بوده‌ باشد برای‌ استماعات‌ او در این‌ شهرها،
[۲۲] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۲۴-۳۲، نک: هم، اسماعیلی‌.
درست‌ نمی‌دانیم‌ که‌ وی‌ چه‌ هنگام‌ به‌ جرجان‌ بازگشته‌ است‌، چنانکه‌ به‌ درستی‌ آگاهی‌ نداریم‌ که‌ حضور او در شهرهای‌ نزدیک‌ به‌ جرجان‌ چون‌ استراباد و دهستان‌ در چه‌ مرحله‌ای‌ صورت‌ گرفته‌ است‌.
[۲۳] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۳۳-۳۴، نک: هم، اسماعیلی‌.
می‌دانیم‌ که‌ وی‌ برای‌ استماع‌ حدیث‌ بارها به‌ نیشابور رفته‌، و در آن‌جا از مشایخ‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌
[۲۴] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
سفر او به‌ نیشابور برای‌ طلب‌ علم‌ می‌بایست‌ در دوره جوانی‌ وی‌ صورت‌ گرفته‌ باشد
[۲۵] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۳۹، نک: هم، اسماعیلی‌.
اما از حضور وی‌ در نیشابور در ۱۷ق‌ نیز آنگاه‌ که‌ خود شیخی‌ مدرس‌ بود، آگاهیم‌.
[۲۶] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.



اسماعیلی‌ نام‌ ۱۰ تن‌ از شیوخ‌ خود را در المعجم‌ آورده‌ است‌ و منصور علاوه‌ براین‌ عده‌، توانسته‌ است‌ نام‌ ۰ تن‌ دیگر از مشایخ‌ وی‌ را گرد آورد.
[۲۷] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۰-۹۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.

از میان‌ این‌ مشایخ‌ و استادان‌، کسانی‌ چون‌ ابویعلی‌ موصلی‌
[۲۸] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۱، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابن‌ عقده‌
[۲۹] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ محمد بن‌ شیبه‌
[۳۰] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۱، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابوجعفر محمد بن‌ حسین‌ اُشنانی‌
[۳۱] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ مملک‌، متکلم‌ امامی‌ که‌ به‌ معتزله‌ گرایش‌ داشت‌.
[۳۲] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابن‌ خزیمه نیشابوری‌
[۳۳] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابوخلیفه‌ فضل‌ بن‌ حباب‌ جُمَحی‌
[۳۴] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۶۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
ابوعوانه اسفراینی‌
[۳۵] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
و ابوبکر احمد بن‌ اسحاق‌ صبغی‌
[۳۶] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۵، ص۸۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
قابل‌ ذکرند.


اسماعیلی‌ گذشته‌ از فقه‌ و حدیث‌ ، در تفسیر و نیز غریب‌ القرآن‌ و غریب‌ الحدیث‌ تبحر داشت‌ و ابن‌ حجر در فتح‌ الباری‌ در برخی‌ مواقع‌ از دیدگاه‌های‌ او در این‌ زمینه‌ها بهره‌ برده‌ است‌
[۳۷] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۵۹، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
وی‌ همچنین‌ در نقد رجال‌ نیز دست‌ داشت‌ و نظریات‌ او در این‌ باره‌ در المعجم‌ وی‌ و نیز دیگر منابع‌ منعکس‌ شده‌ است‌
[۳۸] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۴۰- ۵۸، نک: هم، اسماعیلی‌.
ابوالطیب‌ طبری‌ در حق‌ وی‌ گفته‌ است‌ که‌ ابوبکر میان‌ اصول‌، فقه‌ و حدیث‌ جمع‌ کرده‌ بود
[۳۹] ابن‌ عساکر، علی‌، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، ج۱، ص۹۴، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
و حاکم‌ نیشابوری‌ از او به‌ «شیخ‌ المحدثین‌ و الفقهاء» یاد کرده‌ است‌
[۴۰] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
سمعانی‌ نیز او را «امام‌ اهل‌ جرجان‌» خوانده‌، و گفته‌است‌ که‌ در فقه‌ و حدیث‌ مرجع‌ مردمان‌ بود
[۴۱] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
چنانکه‌ ذهبی‌ او را شیخ‌ الاسلام‌ لقب‌ داده‌ است‌.
[۴۲] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.



اسماعیلی‌ در فقه‌ بر مذهب‌ شافعی‌ بود و در کتب‌ طبقات‌ شافعیان‌، از فقیهان‌ آن‌ مذهب‌ شمرده‌ می‌شد.
[۴۳] عبادی‌، محمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۶، به‌ کوشش‌ یوستاویتستام‌، لیدن‌، ۹۶۴م‌.
[۴۴] ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۲۴، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
[۴۵] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
بازمانده‌های‌ رسالة فی‌ العقیدة و همچنین‌ برخی‌ منقولات‌ دیگر از اسماعیلی‌، از اعتقاد وی‌ به‌ نظام‌ فکری‌ اصحاب‌ حدیث‌ حکایت‌ دارد
[۴۶] ابن‌ تیمیه‌، احمد «شرح‌ حدیث‌ النزول‌»، ج۱، ص۹۲، ضمن‌ ج‌ مجموع‌ فتاوی‌، ریاض‌، ۴۱۲ق‌/۹۹۱م‌.
[۴۷] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۴۸] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۸۷-۹۴، نک: هم، اسماعیلی‌.
با اینهمه‌ ابن‌ عساکر
[۴۹] ابن‌ عساکر، علی‌، ج۱، ص‌ ۹۲- ۹۵، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
و سبکی‌
[۵۰] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۲-۳، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
او را از اشعریان‌ پنداشته‌اند.


در میان‌ شاگردان‌ و راویان‌ وی‌، می‌توان‌ از ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد اسفراینی‌
[۵۱] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
احمد بن‌ علی‌ ابن‌ منجویه اصفهانی‌
[۵۲] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۲، ص۵۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
ابوحامد احمد بن‌ ابی‌ طاهر اسفراینی‌
[۵۳] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
ابوسعد احمد بن‌ محمد مالینی‌
[۵۴] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۸، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
سهمی‌ مؤلف‌ تاریخ‌ جرجان‌
[۵۵] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۵۶] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۱۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
ابومنصور عبدالقاهر بغدادی
[۵۷] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۳۶-۳۷، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
و حاکم‌ نیشابوری‌، محدث‌ نامدار
[۵۸] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۳، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
یاد کرد. منصور نام‌ ۴۰ تن‌ از شاگردان‌ و راویان‌ او را فراهم‌ آورده‌ است‌.
[۵۹] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص‌ ۰۲- ۱۵، نک: هم، اسماعیلی‌.



هنگامی‌ که‌ خبر درگذشت‌ ابوبکر به‌ بغداد رسید، سهمی‌ که‌ خود در بغداد بود، می‌نویسد: که‌ فقها و محدثان‌ شافعی‌ و نیز حنبلی‌ چون‌ ابوحامد اسفراینی‌، ابوالحسین‌ ابن‌ سمعون‌ ، ابوالحسن‌ تمیمی‌ ، ابوالحسن‌ دارقطنی‌ ، ابوحفص‌ ابن‌ شاهین‌ و همچنین‌ قریب‌ ۰۰ تن‌ از مشایخ‌ و فقها در مسجد ابوالقاسم‌ دارکی‌ چند روز به‌ سوگواری‌ نشستند و ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمد رُزجاهی‌ در مرثیة وی‌ شعری‌ بلند سرود.
[۶۰] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص‌۹ -۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.





۸.۱ - چاپی‌

المعجم‌، که‌ اسماعیلی‌ در آن‌ از ۱۰ شیخ‌ خود، احادیثی‌ به‌ اسناد متصل‌ روایت‌ کرده‌ است‌.
این‌ کتاب‌ در مدینه‌ ۴۱۰ق‌/ ۹۹۰م‌ به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور در جلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
از این‌ کتاب‌ تنها یک‌ نسخه‌ در کتابخانه ولی‌الدین‌ در استانبول‌ شناخته‌ شده‌ است‌.
منصور در مقدمه‌ای‌ که‌ بر این‌ کتاب‌ نوشته‌، درباره اهمیت‌ آن‌ و روش‌ مؤلف‌ و همچنین‌ از سماعاتی‌ که‌ بر روی‌ نسخه‌ دیده‌ می‌شود و نشان‌ از اعتبار و تداول‌ آن‌ میان‌ محدثان‌ و علما دارد، بحث‌ کرده‌ است‌
[۶۱] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص‌۲۸ به بعد، نک: هم، اسماعیلی‌.
این‌ کتاب‌ به‌ روایت‌ احمد بن‌ محمد برقانی‌ از طریق‌ ابوطاهر سلفی‌ در دسترس‌ ما قرار گرفته‌ است‌
[۶۲] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۰۵-۷۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
تاریخ‌ آغاز تألیف‌ کتاب‌ جمادی‌الاول‌ ۶۱ بوده‌ است‌
[۶۳] اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
شوتسینگر در کتابی‌ با عنوان‌ «کتاب‌ المعجم‌ ابوبکر اسماعیلی‌» به‌ تفصیل‌ درباره این‌ کتاب‌ و نسخه آن‌ و خصوصاً تداول‌ نسخه‌ و سماعاتی‌ که‌ بر آن‌ مضبوط است‌، به‌ تحقیق‌ پرداخته‌ است‌.

۸.۲ - خطی‌

جزئی‌ مشتمل‌ بر احادیث‌ وی‌ همراه‌ روایات‌ دیگر محدثان‌ در کتابخانه ظاهریه‌ در دمشق‌ نگهداری‌ می‌شود.


مهم‌ ترین‌ این‌ آثار عبارتند از:
المستخرج‌ علی‌ صحیح‌ البخاری‌ و در برخی‌ منابع‌: علی‌ الصحیحین‌
[۶۴] ابن‌ عساکر، علی‌، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، ج۱، ص۹۴، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
[۶۵] ذهبی‌، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۴۸، حیدرآباد دکن‌، ۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
[۶۶] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۶۷] سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، ج۱، ص۱۱، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۲۸۵ق‌/۹۶۶م‌.
این‌ کتاب‌ در جزء بوده‌ است‌
[۶۸] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
و نسخه‌ای‌ از آن‌ در اختیار ابن‌ حجر عسقلانی‌ بوده‌، و به‌ گزارش‌ منصور
[۶۹] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ، ص۷۰، نک: هم، اسماعیلى‌
در ۷۵۴ مورد از آن‌ در فتح‌ الباری‌ بهره‌ برده‌ است‌.
منصور در مقدمه خود بر المعجم‌، برخی‌ از خصوصیات‌ این‌ کتاب‌ را براساس‌ نقل‌های‌ ابن‌ حجر شناسایی‌ کرده‌ است‌.
[۷۰] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ، ص۶۸-۷۸، نک: هم، اسماعیلى‌

اسماعیلی‌ بر این‌ کتاب‌ مدخلی‌ نوشته‌ بوده‌ که‌ مورد استفاده ابن‌ حجر عسقلانی‌ در «هدی‌ الساری‌» و فتح‌الباری‌
[۷۱] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۸۷-۸۸، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
و نیز دیگران‌ واقع‌ شده‌ است‌.
المسند الکبیر، که‌ در حدود ۰۰ جزء بوده‌ است‌
[۷۲] ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۹م‌.
برای‌ نقل‌ از آن‌،
[۷۳] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۱، ص۹۳، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
[۷۴] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۲، ص۳۵، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
[۷۵] ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌ المیزان‌، ج۱، ص۴، حیدرآباد دکن‌، ۳۳۰ق‌.
احادیث‌ الاعمش‌
[۷۶] سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، ج۱، ص۵۵، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۲۸۵ق‌/۹۶۶م‌.
حدیث‌ یحیی‌ بن‌ ابی‌ کثیر
[۷۷] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۵۰، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
رسالة فی‌ العقیدة که‌ به‌ اهل‌ گیلان‌ ارسال‌ داشته‌ بوده‌ است‌
[۷۸] ابن‌ تیمیه‌، احمد «شرح‌ حدیث‌ النزول‌»، ج۱، ص۹۲، ضمن‌ ج‌ مجموع‌ فتاوی‌، ریاض‌، ۴۱۲ق‌/۹۹۱م‌.
العوالی‌
[۷۹] ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌، ج۱، ص۴۰.
الفرائد مسند یحیی‌ بن‌ سعید الانصاری‌
[۸۰] ابن‌ حجر عسقلانی‌، «هدی‌ الساری‌»، ج۱، ص۲۳، همراه‌ فتح‌ الباری‌، المقدمه‌.

گویا اسماعیلی‌ در فقه‌ نیز تألیف‌ مستقل‌ داشته‌ است‌.
[۸۱] خلیلی‌، خلیل‌، الارشاد، ج۱، ص۹۳، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ عمر ادریس‌، ریاض‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۴م‌.
[۸۲] ذهبی‌، محمد، ج۱، ص۳۷، العبر، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.





۱۰.۱ - اسماعیل‌ بن‌ احمد

چند تن‌ از فرزندان‌ و نوادگان‌ اسماعیلی‌ از محدثان‌ و فقهای‌ جرجان‌ بوده‌اند.
ابو سعد اسماعیل‌ بن‌ احمد ربیع‌الاخر ۹۶ق‌ ژانویه ۰۰۶م‌، نزد پدرش‌ پرورش‌ یافت‌ و در فقه‌، اصول‌ فقه‌ ، ادبیات‌ و کلام‌ متبحر شد و به‌ تدریس‌ فقه‌ پرداخت‌.
مسند مالک‌ بن‌ انس‌ ، تهذیب‌ النظر در اصول‌ فقه‌ و الاشربة که‌ در آن‌ به‌ رد جصّاص‌ پرداخته‌، از تألیفات‌ اوست‌.
وی‌ به‌ بغداد سفری‌ داشته‌، و در ۸۵ق‌ به‌ حج‌ رفته‌ است‌.
املاک‌ او را قابوس‌ بن‌ وشمگیر مصادره‌ کرد.
[۸۳] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۳- ۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۸۴] خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۹۰، قاهره‌، ۳۴۹ق‌.
[۸۵] ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، ج۱، ص۲۹، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
[۸۶] ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۱، ص۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۳۵۸ق‌.
[۸۷] ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۹۰.
[۸۸] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۸۹] صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۱، ص۷، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۳۹۲ق‌/۹۷۲م‌.
[۹۰] اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۱ -۲، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.


۱۰.۲ - ابونصر محمد بن‌ احمد

ابونصر محمد بن‌ احمد در ربیع‌الاخر ۵۰/اکتبر ۴۱۰، نزد پدرش‌ دانش‌ آموخت‌ و در ری‌ و همدان‌ ، عراق‌ و مکه‌ حدیث‌ شنید.
نخستین‌ تدریس‌ او در ۶۶ق‌ در مسجد صفاریین‌ بود و پس‌ از وفات‌ پدر، به‌ مسجدی‌ که‌ پدرش‌ در آن‌جا به‌ تدریس‌ می‌پرداخت‌، منتقل‌ شد.
قابوس‌ بن‌ وشمگیر چندی‌ او را به‌ زندان‌ افکند و اموالش‌ را مصادره‌ کرد.
[۹۱] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۲۱ -۲۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۹۲] ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۲۹، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
[۹۳] سمعانی‌، عبدالکریم‌،الانساب‌، ج۱، ص۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
[۹۴] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۹۵] اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۱-۲، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.


۱۰.۳ - ابوالعلاء سری‌ بن‌ اسماعیل‌ بن‌ احمد

ابوالعلاء سری‌ بن‌ اسماعیل‌ بن‌ احمد ۶۰-۳۰ق‌/۷۱- ۰۳۹م‌، نزد پدرش‌ تحصیل‌ کرد و از جدش‌ حدیث‌ شنید.
همراه‌ پدر به‌ مکه‌ رفت‌ و در آن‌جا و هم‌ در مدینه‌ ، کوفه‌ ، بغداد و نیز همدان‌ و ری‌ حدیث‌ شنید.
در جرجان‌ فقه‌ و فرایض‌ تدریس‌ می‌کرد.
[۹۶] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۹۷] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۲۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۹۸] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۸۱، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
[۹۹] اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.


۱۰.۴ - ابومعمر مفضل‌بن‌ اسماعیل‌بن‌ احمد

ابومعمر مفضل بن‌ اسماعیل‌بن‌ احمد ۶۰-۳۱ق‌/۷۱- ۰۴۰م‌، در جرجان‌ متولد شد و نزد پدر وجدش‌ شاگردی‌ کرد.
در بغداد و مکه‌ حدیث‌ شنید و در ۸۶ق‌ به‌ جرجان‌ بازگشت‌.
او از جدش‌ بهره وافی‌ برد و پس‌ از آنکه‌ پدرش‌ درگذشت‌، در جرجان‌ به‌ مقام‌ افتاء رسید.
وی‌ علاوه‌ بر فقه‌ و حدیث‌ در شعر نیز دستی‌ داشته‌ است‌.
[۱۰۰] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۱۰۱] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۱۰۲] ثعالبی‌، عبدالملک‌، یتیمة الدهر، ج۱، ص۳-۷، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
[۱۰۳] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۲، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
[۱۰۴] ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۱۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
[۱۰۵] ذهبی‌، محمد، العبر، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
[۱۰۶] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۱، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.

همچنین‌ باید از ابوسعید سعد بن‌ اسماعیل‌ بن‌ احمد که‌ در مکه‌، بغداد، کوفه‌، عکبرا، همدان‌ و ری‌ حدیث‌ شنیده‌ بود
[۱۰۷] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵-۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
ابوالفضل‌ مسعدة بن‌ اسماعیل‌ بن‌ احمد د رمضان‌ ۴۴/ ژانویه ۵۳۰
[۱۰۸] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۱۰۹] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
فرزند او اسماعیل‌ د ۷۷ق‌
[۱۱۰] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
[۱۱۱] ذهبی‌، محمد، العبر، ج۱، ص۸۶، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
و ابوالحسن‌ بشر بن‌ اسماعیل‌ بن‌ احمد
[۱۱۲] سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
[۱۱۳] سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
که‌ همگی‌ از جمله محدثان‌ بودند، یاد کرد.
[۱۱۴] منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۵ -۴، نک: هم، اسماعیلی‌.



(۱) ابن‌ اثیر، الکامل‌.
(۲) ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌.
(۳) ابن‌ تیمیه‌، احمد «شرح‌ حدیث‌ النزول‌»، ضمن‌ ج‌ مجموع‌ فتاوی‌، ریاض‌، ۴۱۲ق‌/۹۹۱م‌.
(۴) ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۵۸ق‌.
(۵) ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
(۶) ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌ المیزان‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۳۰ق‌.
(۷) ابن‌ حجر عسقلانی‌، «هدی‌ الساری‌»، همراه‌ فتح‌ الباری‌، المقدمه‌.
(۸) ابن‌ عساکر، علی‌، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
(۹) ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
(۱۰) اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
(۱۱) اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.
(۱۲) ثعالبی‌، عبدالملک‌، یتیمة الدهر، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
(۱۳) خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، ۳۴۹ق‌.
(۱۴) خلیلی‌، خلیل‌، الارشاد، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ عمر ادریس‌، ریاض‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۴م‌.
(۱۵) ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، به‌ کوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۹م‌.
(۱۶) ذهبی‌، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن‌، ۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
(۱۷) ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
(۱۸) ذهبی‌، محمد، العبر، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
(۱۹) سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
(۲۰) سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
(۲۱) سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
(۲۲) سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۲۸۵ق‌/۹۶۶م‌.
(۲۳) صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۳۹۲ق‌/۹۷۲م‌.
(۲۴) عبادی‌، محمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعیة، به‌ کوشش‌ یوستاویتستام‌، لیدن‌، ۹۶۴م‌.
(۲۵) منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ نک: هم، اسماعیلی‌.


۱. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص‌ ۲۹-۳۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۲. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۷، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ،ج۱، ص۴ - ۵، نک: هم، اسماعیلی‌.
۴. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۲۰، نک: هم، اسماعیلی‌.
۵. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۵ -۲۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۶. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۷. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ج۱، ص۹-۱۰، نک: هم، اسماعیلی‌.
۸. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ج۱، ص۹-۱۰، نک: هم، اسماعیلی‌.
۹. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۶-۷، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۰. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۳، ص۵۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۱۱. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ص۱۰-۱۶، نک: هم، اسماعیلی‌.
۱۲. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۳. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۴. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۸۲، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۵. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۱۶. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۷. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۸. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۱۹. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۷- ۹۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۲۰. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۲۱. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۲۲. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۲۴-۳۲، نک: هم، اسماعیلی‌.
۲۳. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۳۳-۳۴، نک: هم، اسماعیلی‌.
۲۴. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۲۵. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۳۹، نک: هم، اسماعیلی‌.
۲۶. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۲۷. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۰-۹۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۲۸. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۱، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۲۹. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۰. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۱، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۱. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۷۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۲. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۲۹، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۳. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۳۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۴. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۶۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۵. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۹۶، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۳۶. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۵، ص۸۴، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۳۷. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۵۹، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
۳۸. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۴۰- ۵۸، نک: هم، اسماعیلی‌.
۳۹. ابن‌ عساکر، علی‌، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، ج۱، ص۹۴، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
۴۰. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۴۱. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۳۹، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۴۲. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۴۳. عبادی‌، محمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص۶، به‌ کوشش‌ یوستاویتستام‌، لیدن‌، ۹۶۴م‌.
۴۴. ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۲۴، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
۴۵. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
۴۶. ابن‌ تیمیه‌، احمد «شرح‌ حدیث‌ النزول‌»، ج۱، ص۹۲، ضمن‌ ج‌ مجموع‌ فتاوی‌، ریاض‌، ۴۱۲ق‌/۹۹۱م‌.
۴۷. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۵، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۴۸. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۸۷-۹۴، نک: هم، اسماعیلی‌.
۴۹. ابن‌ عساکر، علی‌، ج۱، ص‌ ۹۲- ۹۵، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
۵۰. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۲-۳، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
۵۱. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۲۵، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۵۲. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۲، ص۵۰، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۵۳. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۵۴. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۸، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۵۵. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۹۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۵۶. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۱۰، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۵۷. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۳۶-۳۷، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
۵۸. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۳، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۵۹. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص‌ ۰۲- ۱۵، نک: هم، اسماعیلی‌.
۶۰. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص‌۹ -۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۶۱. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص‌۲۸ به بعد، نک: هم، اسماعیلی‌.
۶۲. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۰۵-۷۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۶۳. اسماعیلی‌، احمد، المعجم‌، ج۱، ص۱۰، به‌ کوشش‌ زیاد محمد منصور، مدینه‌، ۴۱۰ق‌/۹۹۰م‌.
۶۴. ابن‌ عساکر، علی‌، تبیین‌ کذب‌ المفتری‌، ج۱، ص۹۴، دمشق‌، ۳۴۷ق‌.
۶۵. ذهبی‌، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۴۸، حیدرآباد دکن‌، ۳۹۰ق‌/۹۷۰م‌.
۶۶. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۶۷. سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، ج۱، ص۱۱، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۲۸۵ق‌/۹۶۶م‌.
۶۸. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۶، ص۹۲، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۶۹. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ، ص۷۰، نک: هم، اسماعیلى‌
۷۰. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌ ، ص۶۸-۷۸، نک: هم، اسماعیلى‌
۷۱. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۸۷-۸۸، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
۷۲. ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص۹۲، به‌ کوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۹م‌.
۷۳. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۱، ص۹۳، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
۷۴. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ج۲، ص۳۵، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
۷۵. ابن‌ حجر عسقلانی‌، لسان‌ المیزان‌، ج۱، ص۴، حیدرآباد دکن‌، ۳۳۰ق‌.
۷۶. سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، ج۱، ص۵۵، به‌ کوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطیف‌، قاهره‌، ۲۸۵ق‌/۹۶۶م‌.
۷۷. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، فتح‌ الباری‌، ص۵۰، بولاق‌، ۳۰۱ق‌.
۷۸. ابن‌ تیمیه‌، احمد «شرح‌ حدیث‌ النزول‌»، ج۱، ص۹۲، ضمن‌ ج‌ مجموع‌ فتاوی‌، ریاض‌، ۴۱۲ق‌/۹۹۱م‌.
۷۹. ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌، ج۱، ص۴۰.
۸۰. ابن‌ حجر عسقلانی‌، «هدی‌ الساری‌»، ج۱، ص۲۳، همراه‌ فتح‌ الباری‌، المقدمه‌.
۸۱. خلیلی‌، خلیل‌، الارشاد، ج۱، ص۹۳، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ عمر ادریس‌، ریاض‌، ۴۰۹ق‌/۹۸۴م‌.
۸۲. ذهبی‌، محمد، ج۱، ص۳۷، العبر، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
۸۳. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۳- ۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۸۴. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ‌ بغداد، ج۱، ص۹۰، قاهره‌، ۳۴۹ق‌.
۸۵. ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، ج۱، ص۲۹، طبقات‌ الفقهاء، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
۸۶. ابن‌ جوزی‌، المنتظم‌، ج۱، ص۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۳۵۸ق‌.
۸۷. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۹۰.
۸۸. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۷، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۸۹. صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۱، ص۷، به‌ کوشش‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۳۹۲ق‌/۹۷۲م‌.
۹۰. اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۱ -۲، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.
۹۱. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۲۱ -۲۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۹۲. ابواسحاق‌ شیرازی‌، ابراهیم‌، طبقات‌ الفقهاء، ج۱، ص۲۹، به‌ کوشش‌ خلیل‌ میس‌، بیروت‌، دارالقلم‌.
۹۳. سمعانی‌، عبدالکریم‌،الانساب‌، ج۱، ص۵۱، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۹۴. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۹، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۹۵. اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۱-۲، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.
۹۶. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۹۷. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۲۰، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۹۸. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۸۱، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
۹۹. اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، ج۱، ص۳، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، ۳۹۰ق‌.
۱۰۰. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۲، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۰۱. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۰۲. ثعالبی‌، عبدالملک‌، یتیمة الدهر، ج۱، ص۳-۷، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
۱۰۳. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۲، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۱۰۴. ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، ج۷، ص۱۸، به‌ کوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، ۴۰۱- ۴۰۵ق‌.
۱۰۵. ذهبی‌، محمد، العبر، ج۱، ص۷۶، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
۱۰۶. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۱، ص۱، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۳۸۳ق‌/۹۶۴م‌.
۱۰۷. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۵-۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۰۸. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۰۹. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۱۱۰. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۱۱۱. ذهبی‌، محمد، العبر، ج۱، ص۸۶، به‌ کوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، ۴۰۵ق‌/ ۹۸۵م‌.
۱۱۲. سهمی‌، حمزه‌، تاریخ‌ جرجان‌، ج۱، ص۳۶، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۷ق‌/ ۹۶۷م‌.
۱۱۳. سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، ج۱، ص۴۳، به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ بن‌ یحیی‌ معلمی‌ یمانی‌، حیدرآباد دکن‌، ۳۸۲ق‌/۹۶۲م‌.
۱۱۴. منصور، زیاد محمد، مقدمه‌ بر المعجم‌، ج۱، ص۵ -۴، نک: هم، اسماعیلی‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیلی»، ج۸، ص۳۴۹۱.    






جعبه ابزار