ابوالبرکات عمر بن ابراهیم زیدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوالْبَرَکاتِ زِیْدی، عمر بن ابراهیم بن محمد (۱۵
شعبان ۴۴۲-۵۳۹ق/ ۱۰ فوریۀ ۱۰۵۰- ۱۱۴۵م)، نحوی و محدث است.
وی که شریف عمر نیز خوانده می‌شد، به
زید بن
علی بن
حسین (علیهماالسلام) نسب می‌برد. در
کوفه زاده شد و در همان‌جا پرورش یافت
و به سبب اقامت در محلۀ قلعه الضِباب واقع در منطقۀ سَبیع کوفه، او را ضِبابی و سَبیعی نیز خوانده‌اند.
پدرش ابوعلی از عالمان کوفه بود و در
شعر و
ادب تبحر داشت.
ابوالبرکات در کوفه از پدرش و نیز از
محمد بن احمد بن علان خازن،
یحیی بن محمد اقساسی و
معمر بن محمد حبال حدیث شنید. چندی نیز در
بغداد نزد کسانی چون
خطیب بغدادی، ابوالحسن
احمد بن محمد بن نَقّور و
ابویوسف عبدالسلام بن محمد قزوینی به
استماع حدیث پرداخت.
در نوجوانی همراه پدر به
شام رفت و مدتی در
دمشق اقامت گزید و از کسانی مانند عبدالرحمن بن احمد بن حسین مفید نیشابوری بهرۀ علمی برد. در ۴۵۵ق در حلب حضور داشت و در آن‌جا نزد
ابوالقاسم زید بن علی فارسی نحو آموخت و
الایضاح ابوعلی فارسی را در محضر وی خواند.
از دیگر استادان او می‌توان ابوالقاسم
ابن بسری، ابوعبداللـه
محمد بن حسن انماطی، محمد بن احمد بن بحشل عطار و دایی‌اش عبدالجبار بن معیّۀ حسینی نسّابه را نام برد. همچنین برای وی، چنانکه مرسوم بود، در کودکی اجازه‌ای از
ابوعبدالله علوی شجری (د ۴۴۵ق) محدث کوفه گرفته شد و او را آخرین کسی دانسته‌اند که به اجازه از وی نقل حدیث کرده است.
ابوالبرکات را به سبب تبحر در نحو و
لغت علامه خوانده‌اند. او در
فقه و
تفسیر نیز دستی داشت. در حدیث سعه روایت وی مورد تأکید قرار گرفته است. عمر دراز او نیز موجب شد که از سندی عالی برخوردار گردد.
ابوالبرکات در قرائت نیز استاد بوده و یعیش بن صدقۀ فراتی نزد وی قرائت آموخته است.
وی در کوفه در مسجدی که به مسجد ابواسحاق سبیعی شهرت داشت، تدریس می‌کرد، کسانی چون
سمعانی و
ابن عساکر در همین مسجد از او بهره برده‌اند.
در میان شاگردان و روایت‌کنندگان از او همچنین باید
ابوالسعادات ابن شجری،
محمد بن ناصر سلامی،
ابوموسی مدینی،
عمادالدین طبری و نیز فرزندش حیدره را برشمرد.
بنابر تصریح منابع، وی زیدی مذهب بود،
چنانکه سمعانی
او را شیخ و پیشوای
زیدیه خوانده است و ابن عساکر
به نقل از
ابن هرّاس دمشقی آورده که ابوالبرکات بر قول به
قدر و
خلق قرآن تصریح داشته است. همچنین بر پایۀ حکایتی که
ابن جوزی نقل کرده، ابوالبرکات نسبت به
عایشه بی‌اعتقاد بوده است. در حالی که
ابوطاهر سلفی که درکوفه با ابوالبرکات دیدار کرده و از وی بهره برده است، یادآور می‌شود که وی نسبت به یاران
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلم) حسن نظر داشت و کسانی را که از برخی از آنان تبری می‌جستند، دشمن می‌داشت.
ابوالغنائم نرسی نیز ضمن جارودی خواندن وی قول غریبی از او نقل کرده است.
ابوالبرکات
مفتی کوفه بود و در عین زیدی بودن، به نقل سمعانی
از خوی وی، بر مذهب
ابوحنیفه فتوا می‌داد.
اینکه
ابوطاهر سلفی متذکر شده
که ابوالبرکات بر مذهب زیدی فتوا می‌داد، باتوجه به رابطۀ مذهب زیدی با
فقه حنفی در آن دوره شایان تأمل است. به هر روی برخی چون تمیمی در
الطبقات السنیة و
ابن قطلوبغا در
تاج التراجم وی را در شمار حنفیان آورده‌اند.
ابوالبرکات زهدپیشه بود و به اندک
قناعت می‌کرد.
وی در کوفه درگذشت. جمع کثیری (۰۰۰ ۳۰ تن) پیکرش را تشییع کردند و در
گورستان علویان به
خاک سپردند.
از ابوالبرکات دو فرزند به نام‌های ابوالحسن علی و ابوالمناقب حیدره (د ۵۶۳ق) باز ماند که هر دو از عالمان کوفه بودند و سمعانی از آن دو در همین شهر حدیث شنیده است.
گرچه گفته شده که ابوالبرکات تألیفاتی در نحو و غیر آن داشته،
اما در منابع تنها از یک اثر وی با نام
شرح اللمع یاد شده که شرحی است بر کتاب
ابن جنی و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های ظاهریۀ دمشق و آصف افندی
ترکیه نگهداری می‌شود.
(۱) احمد ابن ابی الرجال، مطلع البدور، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
(۲) عبدالرحمن بن محمد ابن انباری، نزهة الالباء، به کوشش ابراهیم سامرائی، بغداد، ۱۹۵۹م.
(۳) عبدالرحمن ابن جوزی، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۸ق.
(۴) احمد بن علی ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۰ق.
(۵) علی بن حسن ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر.
(۶) علی بن حسن ابن عساکر، معجم التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۷) محمد بن محمود ابن نجار، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۸) محمد بن عبدالغنی ابن نقطه، تکلمة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبدرب النبی، مکه، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م.
(۹) تقی‌الدین بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۱۱) محمد بن احمد ذهبی، المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۱۲) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
(۱۳) ظاهریه، خطی (نحو).
(۱۴) محمد بن ابی‌القاسم عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، نجف، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۵) علی بن
یوسف قفطی، انباة الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم قاهره، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۱۶) یاقوت حموی، معجم الادباء.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالبرکات زیدی»، ج۵،ص ۱۹۶۷.
