ابواسحاق رکن‌الدین ابراهیم بن محمد اسفراینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبواِسْحاقِ اِسفَرایِنی، رکن‌الدین ابراهیم بن محمد بن ابراهیم ابن مهران (ح ۳۳۷-۴۱۸ق/۹۴۹-۱۰۲۷م)،
فقیه شافعی و
متکلم اشعری.
شرح حال‌نویسان به زادگاه و سال تولد او تصریح نکرده‌اند، اما براساس نوشته ذهبی
که عمر او را بیش از ۸۰ سال ذکر کرده، می‌توان حدس زد که وی در حدود ۳۳۷ق به دنیا آمده است.
ابواسحاق در جوانی (ح ۳۵۱ق) در طلب علم به
عراق رفت و در
بغداد اقامت گزید. وی چندی بعد در حالی که همگان به فضل و تقدم او اقرار داشتند، به
اسفراین بازگشت، ولی پس از مدتی با اصرار نیشابوریان به
نیشابور رفت. در این شهر مدرسه‌ای بی‌نظیر برای او ساختند که در آن به تدریس و گفتن
حدیث پرداخت.
پس از ابوطاهر زیادی در ۴۱۰ق، مجلس درسی در
مسجد عقیل نیشابور برای او ترتیب دادند که مشایخ آن دیار در آن حضور می‌یافتند.
رجال‌شناسان از ابواسحاق تجلیل فراوان کرده و او را ثقه و ثبت دانسته‌اند.
بنابر نقل فارسی، ابواسحاق فقیهی مجتهد و متبحر در علوم، کوشا در
عبادت و پرهیزگار و خویشتن‌دار بود.
آراء فقهی و اصولی او در منابع مختلف
شافعی مورد توجه قرار گرفته است
از جمله نظرات اصولی وی این بود که
قرآن با
سنت نسخ می‌شود؛ نیز وی قول به مصیب بودن هر مجتهدی را از امام شافعی نمی‌دانست و آن را رد می‌کرد
درباره نقش او در کلام اشعری گفته‌اند: ابواسحاق، باقلانی و
ابن فورک ، سه تن بودند که مذهب
ابوالحسن اشعری را با تلاش خود استحکام بخشیدند.
مناظرۀ کوتاه او با
قاضی عبدالجبار معتزلی دربارۀ مشیت الهی و
معصیت بندگان که قاضی معتزلی را به سکوت واداشت، حاکی از توان او در بحث کلامی است.
وی همچنین مناظره‌ای دیگر در مجلس
سلطان محمود غزنوی با عالمان
کرامیه داشته است.
مادلونگ با استفاده از داده‌های پراکندۀ منابع، عقاید ابواسحاق را با کلام ابوالحسن اشعری و
ابوبکر باقلانی مقایسه کرده است. چنانکه در منابع آمده،
ابوالقاسم قشیری در حالی که ابواسحاق را منکر کرامات اولیا دانسته،
یادآور شده که او صوفیان را بزرگ می‌داشته است.
ابواسحاق سرانجام در نیشابور درگذشت و در مقبرۀ حیره به خاک سپرده شد، ولی پس از سه روز پسرش پیکر او را به اسفراین انتقال داد.
مقبرۀ او دست کم تا سدۀ ۶ق زیارتگاه بود و بدان
تبرک می‌جسته‌اند.
ابواسحاق را استادان نام‌آوری بوده است که از آن جمله اینانند: ابوجعفر محمدبن علی جوسقانی، ابوبکر احمدبن ابراهیم اسماعیلی، ابوبکر محمدبن یزداد اسفراینی، ابواحمد محمد بن احمد غطریفی، ابومحمد دعلج بن احمد سجزی و ابوبکر محمد بن عبداللـه شافعی.
شاگردان او نیز بسیارند؛ به گفته
ابو اسحاق شیرازی عامه شیوخ نیشابور، کلام و اصول را از ابواسحاق آموختند
شاگردان نام‌آور او اینانند: ابومنصور عبدالقادر بن طاهر بغدادی، قاضی ابوطیّب طبری،
حاکم نیشابوری ، ابوبکر
احمد بن حسین بیهقی ،
ابوالقاسم قشیری .
ابواسحاق را دارای تصانیف فراوان دانسته‌اند،
از آن جمله نورالعین
فی مشهد الحسین (ع)، نخستین‌بار در قاهره (۱۲۷۱ق) و سپس بارها از جمله همراه با کتاب
قره العین فی اخذ ثارالحسین (ع) در بمبئی (۱۲۹۲ق/۱۸۷۵م) به چاپ رسیده است.
از آثار یافت نشدۀ اوست:
۱. ادب الجدل.
۲. تعلیقه، در
اصول فقه .
۳. الجامع، در
اصول دین و رد بر مخالفان.
۴. شرح الاعتقاد.
۵. شرحی بر المولدات ابن حداد در فقه شافعی.
۶. المختصر
فی الرد علی اهل الاعتزال والقدر.
۷. المختلف، در اصول فقه.
(۱) ابن خلکان، وفیات.
(۲) ابن صلاح، تقی‌الدین، مقدمه، به کوشش عائشه بنت الشاطی، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۳) ابن عساکر، علی بن حسن، تبیین کذب المفتری، دمشق، ۱۳۴۷ق.
(۴) ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۲م.
(۵) اسفراینی، ابوالمظفر، التبصیر
فی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۶) بلقینی، سراج‌الدین، «محاسن الاصطلاح»، همراه مقدمه ابن صلاح (نک : هم، ابن صلاح).
(۷) جوینی، عبدالملک بن عبداللـه، الارشاد، به کوشش محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
(۸) حاجی خلیفه، کشف.
(۹) حاکم نیشابوری، محمدبن عبداللـه، تاریخ نیشابور، تلخیص و ترجمه خلیفه نیشابوری، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۱) ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۲) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۱۳) سمعانی، عبدالکریم ابن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(۱۴) عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
(۱۵) فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل، تاریخ نیشابور، انتخاب صریفینی، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۴۰۳ق.
(۱۶) محمد بن منور، اسرار التوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۱۷) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابواسحاق اسفراینی»، ج۵، شماره۱۹۴۲.
