ابن‌منذر ابوبکر محمد بن ابراهیم نیشابوری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ مُنْذِر، ابوبکر محمد بن ابراهیم بن منذر بن جارود نیشابوری (ح ۲۴۱-۲۹
شعبان ۳۱۸ق/۸۵۵ -۲۶ سپتامبر ۹۳۰م)، فقیه، محدث و مفسر مکی است.
ابواسحاق شیرازی
تاریخ وفات وی را در ۳۰۹ یا ۳۱۰ق دانسته که صحیح نمی‌نماید.
از جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست؛ شاید او بخش آغازین تحصیلش را در
نیشابور گذرانده باشد، ولی به هر صورت پیش از ۲۶۸ق در
مصر حضور یافته و در آن‌جا نزد شاگردان
شافعی چون
محمد بن عبدالحکم (د ۲۶۸ق) و
ربیع بن سلیمان (د ۲۷۰ق)
فقه و
حدیث آموخته است.
اقامت ابن منذر در مصر حدو ۸
سال به طول انجامیده و با رفتن وی به
مکه پایان پذیرفته است. در آن‌جا در محضر محدثانی چون
محمد بن اسماعیل صائغ (د ۲۷۶ق) دانش آموخت
و تا پایان عمر مجاورت حرم گزید.
از دیگر مشایخ او
محمد بن میمون،
اسحاق بن ابراهیم دبری و
علی بن عبدالعزی هستند.
از شاگردان و راویانش کسانی چون
محمد بن یحیی بن عمار دمیاطی،
ابوبکر ابن مقری و
ابوطاهر محمد بن ابراهیم اصفهانی را می‌توان نام برد.
در باب مسائل فقهی، غالباً برآنند که ابن منذر از کسی
تقلید نمی‌کرده است.
همچنین
سبکی از وی در کنار
محمد بن جریر طبری و
محمد بن خزیمه که هر کدام خود صاحب
مذهب بوده‌اند، به عنوان
مجتهد مطلق یاد کرده است؛ چنانکه
ذهبی
و
نووی
به عدم التزام وی به مذهبی خاص تصریح کرده‌اند.
این مطلب را با توجه به گفته سبکی
می‌توان بدین گونه تبیین کرد که ابن منذر اگر چه در عداد فقهای شافعی به شمار می‌آید،
اما در مواردی از رأی
شافعی
عدول کرده و خود مجموعه فتاوایی داشته که او را چون صاحب مذهبی خاص مطرح کرده است.
مقدسی
به صراحت بیان می‌کند که مذهب ابن منذر در مَعافِر یمن رواج داشته است و این گفته بر ما معلوم می‌دارد که این مذهب دست کم تا اواخر سده ۴ق/۱۰م دارای پیروانی بوده است، لیکن در مورد رواج مذهب وی بیش از این اطلاعی در دست نیست.
برخی از آراء خاص او را نویسندگان شافعی چون
عبادی و سبکی
مورد توجه قرار داده‌اند.
اطلاع و احاطه او بر اختلاف و اتفاق فقها در مسائل گوناگون، بی‌شک از جهات شایان توجه شخصیت فقهی اوست، تا حدی که
نووی
یادآور شده که علمای مذاهب مختلف، به گفته وی اعتماد داشته و نظر او در بیان آراء مذاهب گوناگون مورد قبول عامه بوده است.
او در عین نقل آراء، به بررسی در آن‌ها نیز می‌پرداخته و در این باب کسی را یارای رقابت با وی نبوده است. کتاب
الاجماع ابن منذر که درباره اتفاق نظر علمای مذاهب در مسائل فقهی تألیف شده، این گفته را مستند می‌سازد و وجود نظرات فقیهانی چون
ابن ابی لیلی از
اصحاب رأی،
حسن بن صالح،
اوزاعی و
یعقوب بن ابراهیم از اصحاب حدیث
مؤید آگاهی وی بر مذاهبی جز مذاهب چهارگانه است.
او همچنین در اختلاف نظر فقها کتاب
الاشراف را به رشته تحریر در آورده که
ابن خلکان آن را از کتب مشهور و مفید در این باب دانسته و ستوده است.
ابن منذر علاوه بر
فقه، در حدیث نیز دست داشته است.
اگرچه از زبان برخی چون عقیلی مطالبی در تضعیف ابن منذر نقل شده، اما این انتقادها چنان بی‌مورد می‌نموده که
ذهبی و به تبع او
ابن حجر به راحتی از آن گذشته و این انتقادها را نابجا شمرده‌اند.
ابن منذر در کتاب الاشراف ضمن بیان مطالب فقهی، تبحر خویش را در
حدیث نیز نشان داده است، چنانکه تحقیق درباره صحت ادله احکام و نقد احادیث مورد استناد در این اثر چنان تحسین‌برانگیز است که وی را در شمار محدثان چیره‌دست قرار می‌دهد.
نام ابن منذر و احادیث منقول از او در بسیاری از کتب
حدیث به چشم می‌خورد.
۱.
الاجماع، که پیش از این بدان اشاره شد، کم حجم‌ترین اثر او در زمینه
فقه بوده و مشتمل بر ۷۶۵ مسأله است. (چاپ عمر بارودی که ۷۶۷ مسأله را در بردارد) این اثر بدون شک از نخستین کتب فقهی است که از بین نرفته است.
الاجماع بار نخست در ۱۹۸۵م به چاپ رسیده و ۳ چاپ انتقادی آن نیز توسط عبدالله عمر بارودی (بیروت، ۱۹۸۶م)،
محمدعلی قطب (بیروت، ۱۹۸۷م) و فؤاد عبدالمنعم احمد (قطر، ۱۹۸۷م) منتشر شده است.
۲.
رحلة الامام الشافعی الی المدینة المنورة، که در ۱۳۵۰ق در قاهره چاپ شده است.
۱.
الاشراف فی اختلاف العلماء یا
الاشراف علی مذاهب الاشراف (اهل العلم)، که
ابن خلکان،
ذهبی
و دیگران در اشاره به آثار ابن منذر بیش از همه به آن توجه کرده‌اند و این توجه خود نشانه اهمیت آن نسبت به دیگر آثار اوست.
در حال حاضر تنها بخش‌هایی از الاشراف در کتابخانه توپکاپی، TS) شم و دارلکتب مصر
موجود است.
۲.
الاقناع، در
فقه که نسخه‌ای از آن در جامع قرویین فاس محفوظ است.
؛
۳.
تفسیر القرآن، که
ذهبی
آن را نشانه تبحر ابن منذر در
تفسیر قرآن دانسته است.
این اثر احتمالاً تا اواخر سده ۹ق/۱۵م هنوز به طور کامل موجود بوده و
سیوطی آن را در اختیار داشته است.
این تفسیر یکی از منابع اساسی سیوطی در تألیف
الدر المنثور بوده و آن را همواره در ردیف
تفسیر طبری مورد استفاده و استناد قرار داده است.
این کتاب یقیناً از همان آغاز به جهت وجود تفسیر طبری - معاصر ابن منذر - تحت‌الشعاع قرار گرفت و چندان توجهی بدان نشده است.
امروزه نسخه‌ای از آن که فقط مشتمل بر تفسیر بخشی از قرآن؛ از آیه ۲۷
سوره بقره تا آیه ۹۴
سوره نساء است، در کتابخانه گوتا نگهداری می‌شود.
۴.
الاوسط،
که
حاجی خیلفه با نام الاوسط فی السنن و الاجماع و الاختلاف از آن یاد کرده و آن را در حدود ۱۵ جلد معرفی کرده است.
بخش‌هایی از این کتاب در کتابخانه توپکاپی، TS شم و ایاصوفیه وجود دارد.
همچنین نسخه‌ای از آن با عنوان اختلاف العلماء در فهرست
خدیویه
معرفی شده که محتمل است با الاشراف بی‌رابطه نباشد.
در میان آثار یافت نشده ابن منذر عناوین
اثبات القیاس،
المبسوط و المسائل فی الفقه به چشم می‌خورد.
(۱) احمد ابن حجر عسقلانی، تلخیص الحبیر فی تخریج احادیث الرافعی الکبیر، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، مدینه، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۲) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ابن عطیه، فهرس، به کوشش محمد ابواجفان و محمد زاهی، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۵) عبدالله‌ابن قدامه، المغنی، قاهره، ۱۳۶۷ق.
(۶) ابن منذر، الاجماع، به کوشش فؤاد عبدالمنعم احمد، قطر، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۷) ابن ندیم، الفهرست.
(۸) ابراهیم‌ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل المیس، بیروت، دارالقلم.
(۹) عبدالرحیم اسنوی، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۱۰) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۱) خدیویه، فهرست.
(۱۲) محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
(۱۳) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۴) محمد ذهبی، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۳م.
(۱۵) محمد ذهبی سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۹۶۸م.
(۱۶) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۷) سیوطی، طبقات المفسرین، به کوشش مورسینگ، لیدن، ۱۸۳۹م.
(۱۸) محمد عبادی، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
(۱۹) محمد فاسی، العقد الثمین، به کوشش محمد حامد الفقی، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۲۰) محمد عابد فاسی، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، فاس، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۱) عریب قرطبی، صلة تاریخ طبری، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۹۷م.
(۲۲) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم بردونی، بیروت، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۲۳) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۲۴) محیی‌الدین نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
(۲۵) یاقوت حموی ، معجم البلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن منذر»، ج۴، ص۱۸۲۲.
