ابن‌لهیعه ابوعبدالرحمان عبدالله بن لهیعه حضرمی غافقی اعدولی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ لَهیعه، ابوعبدالرحمان عبدالله بن لهیعه بن عُقبه حضرمی غافقی اُعدولی (۹۶-۱۷۴ق/۷۱۵-۷۹۰م)، محدّث و
قاضی مصری است.
ابن سعد پدر وی را عقبه بن لهیعه دانسته است.
در برخی از منابع به وی کنیه ابوخریطه و ابوالنضر نیز داده شده است.
در مورد تولد او
تاریخ‌های ۹۵ و ۹۷ق نیز در برخی مآخذ به چشم می‌خورد.
از محل تولد و نشأت وی اطلاعی نداریم، تنها می‌دانیم که از کودکی به تحصیل
علم پرداخته و از مشایخ بسیاری در
مصر و
حجاز بهره برده است.
از دیگر دانسته‌های ما درباره زندگی وی این است که در ۱۳۸ق به همراه صالح بن علی عباسی برای
جنگ به
شام رفته است.
ابن لهیعه در ۱۵
ربیع‌الاول یا ۲۴
جمادی‌الاخر ۱۷۴ (در برخی منابع ۱۷۰ یا ۱۷۳ق) از
دنیا رفت و داوود بن یزید بن حاتم بر وی
نماز گزارد.
ابن قتیبه
او را در شمار
شیعیان آورده و ابن عدی نیز وی را مفرط در تشیع دانسته است،
ولی مستند این نسبت چندان روشن نیست.
در مورد تحصیل وی باید گفت که از مشایخی همچون عطاء بن ابی رباح، عمرو بن شعیب، محمد بن منکدر، عبدالرحمان بن هرمز اعرج، عمرو بن دینار، ابوزبیر مکی و به گفته برخی از عکرمه استفاده کرده و کسانی چون نوه‌اش احمد بن عیسی، اشهب بن عبدالعزیز، سفیان ثوری، شعبه بن حجاج، عبدالله بن مبارک، عبدالله بن وهب، عبدالرحمان اوزاعی و ابوالاسود نصر بن عبدالجبار از وی بهره برده‌اند.
وی در ۱۲۶ق در
مصر اقامت داشت
و سال‌ها بعد در ۱۵۵ق از طرف
منصور خلیفه عباسی با حقوق ماهانه ۳۰
دینار به قضای مصر گماشته شد و این نخستین‌بار بود که قاضی القضاه مصر مستقیماً توسط خلیفه منصوب می‌شد.
گرچه
ذهبی مدت اشتغال وی در مقام
قضا را کمتر از یک سال دانسته، لیکن به گزارش
کندی ابن لهیعه تا
ربیع‌الاول ۱۶۴ق در مقام خود باقی بوده و در این
تاریخ عزل گردیده است. یعقوبی
به قضاء وی در زمان
مهدی عباسی نیز اشاره می‌کند.
از دیدگاه
جرح و تعدیل گرچه سعه
روایت و تبحر وی در
حدیث و
فقه مورد تحسین برخی از مؤلفان قرار گرفته،
اما ضبط و اتقاق او در نقل حدیث مورد تردید رجالیان واقع شده است و ظاهراً سبب آن بوده است که منزل ابن لهیعه در ۱۷۰ق دچار حریق شد و بنابر نقل برخی از مؤلفان، کتب وی نیز در آتش سوخت و از این رو پشتوانه لازم در ضبط حدیث را از دست داد. از این رو به رغم اینکه حدیث وی در سنن ابوداوود، ابن ماجه و ترمذی آمده، بعضی رجال شناسان او را تضعیف کرده و معتقدند که ابن لهیعه پیش از این واقعه نیز در نقل حدیث تساهل داشته است.
در مورد آثار وی باید گفت که در منابع از عنوان خاصی یاد نشده و چنانکه گذشت، به گفته بعضی آثار او در حریق سوخته است، ولی ظاهراً برخی اصول روائی وی باقی مانده و احتمالاً همان نوشته‌ها بوده که مأخذ مؤلفان بعد قرار گرفته است. از جمله آن‌هاست روایات وی در زمینه
سیره و مغازی
پیامبر (ص) و وقایع
تاریخی که مورد استفاده کسانی همچون
ابن هشام ،
خلیفه بن خیاط،
ابن عبدالحکم،
بلاذری،
طبری،
کندی،
ابن عبدالبر
و دیگران واقع شده است.
همچنین صحیفه‌ای مشتمل بر روایات ابن لهیعه به صورت پاپیروس در هایدلبرگ محفوظ است و در ۱۹۶۷م نبیه عبود این نسخه را در «مطالعاتی در پاپیروس‌های ادبی عربی» در شیکاگو به چاپ رسانیده است.
(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
(۲) ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ابن سعد، محمد، الطبقات
الکبری، بیروت، دارصادر.
(۵) ابن عبدالبر، یوسف، الدرر، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
(۶) ابن عبدالحکم، عبدالرحمان، فتوح مصر، به کوشش توری، لیدن، ۱۹۲۰م.
(۷) ابن عدی، عبدالله، الکامل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۸) ابن عساکر، علی،
تاریخ مدینه دمشق، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۹) ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، ۱۹۶۰م.
(۱۰) ابن معین، یحیی، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۱) ابن هشام، محمد، السیره النبویه، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
(۱۲) بخاری، محمد،
التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۳) بخاری، محمد،
التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۸م.
(۱۴) بخاریف محمد، الضعفاء الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۵) بسوی، یعقوب، المعرفه و
التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۱۶) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۱۷) خلیفه بن خیاط، الطبقات، به کوش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
(۱۸) دارقطنی، علی، الضعفاء و المتروکون، به کوشش موفق بن عبدالله بن ریاض، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۱۹) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و نذیر حمدان، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۲۰)
طبری،
تاریخ.
(۲۱) عقیلی، محمد، الضعفاء
الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۲۲) کندی، محمد، الولاه و کتاب القضاه، به کوشش روون گست، بیروت، ۱۹۰۸م.
(۲۳) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۸۴۸.
(۲۴) نسائی، احمد، کتاب الضعفاء و المتروکین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲۵) وکیع، محمد، اخبار القضاه، بیروت، عالم الکتب.
(۲۶) یعقوبی، احمد،
تاریخ، بیروت، دارصادر.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن لهیعه»، ج۴، ص۱۷۰۳.
