ابن‌فرضی ابوالولید عبدالله بن محمد ازدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ فَرَضی، ابوالولید (یا ابومحمد) عبدالله بن محمد بن یوسف ابن نصر ازدی (۳۵۱-۴۰۳ق/ ۹۶۲-۱۰۱۲م)، مورخ، ادیب، محدث و قاضی
مالکی مذهب اندلس است.
نیای وی یوسف بن نصر از مردم استجه بود که سپس در
قرطبه مسکن گزید و
پسرش محمد (
جمادی الاخر ۳۶۵ق/ فوریه ۹۷۶م،
پدر ابن فرضی، در همان‌جا به تحصیل علم پرداخت و در حساب و فرائض چندان مهارت یافت که او را بدان
علم منسوب کردند و فرضی نامیدند.
ابن فرضی در قرطبه متولد شد و دوران رشد و جوانی خود را همان‌جا سپری کرد و نزد
عالمانی چون محمد بن یحیی معروف به ابن خرّاز، محمد بن ابی دُلَیم، ابوزکریا یحیی بن مالک بن عائذ، ابوایوب سلیمان بن ایوب و ابوعبدالله محمد بن احمد، معروف به
ابن فخّار دانش آموخت
(۱۹۲ در ۳۸۲ق/ ۹۹۲م به قصد
حج از اندلس خارج شد. در
مکه نیز به تحصیل نزد استادان آنجا پرداخت و از ابویعقوب یوسف بن احمد بن یوسف بن دخیل صیدلانی و ابوالحسن علی بن عبدالله بن جَهضم حدیث شنید. آنگاه به
مصر رفت و در آنجا نزد کسانی مانند ابومحمد ابن الضرار
و ابوبکر احمد بن محمد بن اسماعیل مهندس
شاگردی کرد و در راه بازگشت به اندلس، یک چند در قیروان ماند و از ابومحمد ابن ابی زید فقیه، ابوجعفر احمد بن دَحمون و ابوالحسن علی بن محمد بن خلف، معروف به قابسی بهره گرفت
و سرانجام به اندلس بازگشت.
به نظر می‌رسد که ابن فرضی پس از بازگشت نیز دست از تحصیل برنداشت و برخی دیگر از استادان و مشایخ او در اندلس که نام آنان باقی مانده است،
احتمالاً مربوط به دوره دوم زندگی علمی او در اندلس بوده‌اند. وی در این دوره همچنین به تدریس و املای
حدیث و تألیف پرداخت و کسانی چون پسرش ابوبکر مصعب، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدالبر،
ابن حزم که از او با عنوان «شیخنا» یاد کرده
و محمد بن احمد بن مهلب
از جمله شاگردان او به شمار می‌روند.
تنها
شغل دولتی ابن فرضی، تصدی منصب
قضای بلنسیه بود که از سوی
محمد المهدی بن هشام یازدهمین خلیفه اموی اندلسی (حک ۳۹۹- ۴۰۰ق/ ۱۰۰۹-۱۰۱۰م) بدان منصوب شد.
به نظر می‌رسد که پس از درگذشت محمدالمهدی به قرطبه بازگشته باشد. زیرا در ۱۴۰۳ق/ ۱۰۱۲م به هنگام شورش
بربرهای اندلس در آن شهر بوده است
و در
خانه‌اش به دست شورشیان کشته‌شد.
پیکر ابن فرضی در خانه‌اش که به دست شورشیان ویران شده بود
سه روز بر جای بود تا فاسد شد و
بی‌غسل و
کفن او را به
خاک سپردند.
. به روایت غالب منابع، ابن فرضی به هنگام
حج دست در
پرده خانه کعبه زده و طلب
شهادت کرده بود.
ابن فرضی یکی از عالمان مشهور اندلس در دوره شکوفایی علمی این سرزمین به شمار می‌رود. چنانکه به گفته ابن بشکوال،
در گستردگی
روایت،
رجال شناسی، آشنایی به دانشهای گوناگون و
مهارت در
ادب در قرطبه مانند نداشت. وی در اندلس نخستین کس بود که
کتابی درباره رجال و دانشمندان سرزمین خود نگاشت
و آثار او گویای احاطه‌اش به تاریخ
سیاسی و
علمی اندلس است. ابن فرضی به گردآوری
کتاب شوق بسیار داشت و کتابخانه معتبری پدید آورده بود.
شعر نیز می‌سرود.
ولی برخی او را شاعری کم‌شعر
و بعضی برعکس کثیر الشعر خوانده‌اند
و حتی دیوان شعری به وی نسبت داده‌اند.
۱.
تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس؛ ابن فرضی چنانکه خود گوید، در آغاز قصد داشته که
کتابی کلان درباره علمای همه شهرهای
اسلامی بنگارد، ولی موانعی پدید آمد که او را از این کار بازداشت و به همین مختصر بسنده کرد.
وی همچنین در صدر
کتاب، مختصری به تاریخ سیاسی اندلس از هنگام ورود عبدالرحمان الداخل اموی در ۱۳۸ق تا المؤید بالله هشام بن حکم پرداخته است.
ابن حیان در
کتاب المقتبس همواره به
کتاب طبقات الدولة و الادب ابن فرضی استناد جسته
که با مقایسه معلوم می‌شود، مراد وی همین
کتاب تاریخ العلماء بوده است؛ به نظر می‌رسد که عناوین
الاعلام باعلام الاندلس من العلماء المتفننین و القراء و المحدثین المتّقنین و
الموصول فی تاریخ علماء اندلس و الاحتفال فی تراجم الرجال و یا
تاریخ الاندلس و رجال‌ها، همان
کتاب یاد شده باشد که به نامهای مختلف شهرت یافته بوده است.
کتاب تاریخ العلماء ابن فرضی را شخصی به نام ابوعلی حسین بن محمد بن احمد غسانی تلخیص کرد
و ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن مهلب،
شاگرد ابن فرضی ذیلی بر آن نوشت به نام
تعلیق علی تاریخ ابن الفرضی.
ولی مشهورترین ذیل آن
کتاب الصلة ابن بشکوال است که به درخواست یارانش به
تکمیل کتاب ابن فرضی پرداخت.
کتاب تاریخ العلماء نخستین بار در مادرید توسط کودرا در ۱۸۹۱ و ۱۸۹۲م در دو مجلد به چاپ رسید.
سپس در ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م به ویرایش عزت عطار حسینی در
قاهره منتشر شد؛
۲.
مشتبه النسبة،
که می‌بایست همان
کتاب المتشابه فی اسماء الرواة و کناهم و انسابهم باشد؛
۳.
اخبار شعراء الاندلس؛
یا
طبقات شعراء الاندلس،
که
رساله درر الغرر فی شعراء الاندلس رشیدالدین وطواط در واقع ذیل و
تکمله‌ای است بر همین اثر ابن فرضی؛
۴.
ریاض النفوس النقیة فی علماء و مشایخ افریقیه؛
۵. ریاض الانس فی تاریخ علماء الاندلس؛
۶.
منتخب کتاب الالقاب، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ظاهریه در مجموعه شماره ۱۰۲۵ مضبوط است.
یکی از پسران ابن فرضی به نام ابوبکر مصعب، همچون
پدر به تحصیل علم پرداخت و به
ادب و
شعر و حدیث شهره شد. وی یکی از کسانی بود که از پدر روایت کرد. او مدتی به
حکومت الجزیره منصوب شد و به همین سبب
لقب الحاکم یافت.
(۱) محمد ابن ابار،
التکملة لکتاب الصلة، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/ ۱۹۵۵م.
(۲) علی ابن بسام، الذخیرة، قاهره، ۱۳۶۱ق/ ۱۹۴۲م.
(۳) خلف ابن بشکوال،
الصلة، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
(۴) علی ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۵) حیان ابن حیان قرطبی، المقتبس، به کوشش محمود علی مکی، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
(۶) ابن خلکان، وفیات.
(۷) محمد ابن خیر، فهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۸) علی ابن سعید، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۳م.
(۹) عبدالله ابن فرضی، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، به کوشش سید عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۳ق/ ۱۹۵۴م.
(۱۰) بغدادی، ایضاح المکنون.
(۱۱) بغدادی، هدیة العارفین.
(۱۲) آنخل گونثالث پالنثیا، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۱۳) محمد حمیدی، جذوة المقتبس، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۴) محمد سخاوی، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
(۱۵) ظاهریه، خطی.
(۱۶) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌فرضی»، ج۴، ص۱۵۹۵.
