ابن عقیل عبدالله بن عبدالرحمن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اِبْن عَقیل، ابومحمد بهاءالدین عبدالله بن عبدالرحمان»، نحوی، فقیه و قاضی
شافعی، در ۹ محرم سال ۶۹۸ متولد شد.
«اِبْن عَقیل، ابومحمد بهاءالدین عبدالله بن عبدالرحمان»، نحوی، فقیه و قاضی شافعی، در ۹ محرم سال ۶۹۸ متولد شد. نسب وی به عقیل بن ابی‌طالب می‌رسد، بنابراین اصالتا قرشی هاشمی است و این‌که او را آمدی، ابن جزری، و هَمَدانی خوانده‌اند، محتمل است که ناظر به اقامت برخی اجداد نزدیک‌تر او در این شهرها بوده باشد. وی به بالس و حلب نیز منسوب است. ابن عقیل گرچه در قاهره بالید، اما از گفته ابن حجر که او را «نزیل» قاهره می‌داند و به تهی‌دست بودن او هنگام ورود به قاهره اشاره می‌کند، چنین برمی‌آید که وی در آن شهر به دنیا نیامده بوده است، با این حال، ابن جزری تولد او را در مصر دانسته است.
وی در قاهره به محضر
ابوحیان اندلسی راه یافت تا نحو بیاموزد و ابوحیان او را تحت حمایت گرفت و ابن عقیل ۱۲ سال در کنار استاد گذراند و در شمار بهترین شاگردان او درآمد. صفدی که از شاگردان وی در فقه و
حدیث به شمار می‌رود، شرح نسبتا کاملی از مشایخ وی و ریز موادی که ابن عقیل نزد آنان خوانده، به دست داده است. ابن عقیل قرائت‌های هفت‌گانه را نزد تقی‌الدین صائغ فرا گرفت و در میان استادان خود به علاءالدین قونوی بسیار نزدیک بود و ادب عربی، فقه، اصول،
منطق و تفسیر را نزد او آموخت. همچنین از زین‌الدین کتانی، ابن صابونی و بدرالدین ابن جماعه بهره برد.
چون خطیب قزوینی در ۷۲۷ ق به مصر آمد و قاضی القضاه شد، ابن عقیل در شمار نزدیکان او درآمد و معلم فرزندان وی شد. مدتی نیز در مدرسه قطبیه کبری تدریس کرد و در جامع ناصری به آموختن فقه پرداخت. درس تفسیری هم در جامع طولونی برقرار کرد که دوره آن ۲۳ سال طول کشید.
ابن عقیل در کنار تدریس و
تفسیر ، چند بار نیز به امر قضا پرداخت. مدتی نیابت
خطیب قزوینی و پس از آن نیابت قاضی القضاه عزالدین ابن جماعه را بر عهده داشت، اما چندی بعد ابن جماعه او را به سبب سخن ناروایی که درباره قاضی موفق‌الدین حنبلی گفته بود از این منصب عزل کرد. وی یک بار دیگر در ۷۵۹ ق تحت حمایت امیر صرغتمش، پس از عزل ابن جماعه، جانشین او شد و به قاضی القضاتی مصر دست یافت. با آن‌که ابن عقیل بیش از ۸۰ روز در این منصب باقی نماند، اما در همین مدت کوتاه برخی
احکام را که ناروا می‌دانست، لغو کرد و ثروت‌های کلانی را میان طلاب و فقها تقسیم نمود. وی در نحو نیز به درجه‌ای رسید که استادش ابوحیان او را داناترین نحویان گیتی خوانده است.
از شاگردان برجسته او غیر از صفدی باید از سراج‌الدین بلقینی یاد کرد که دختر استاد را به زنی گرفت. نواده‌اش جلال‌الدین و ولی‌الدین عراقی نیز از او
روایت کردند. پسرش فتح‌الدین را هم از شاگردان او باید دانست که پس از
مرگ پدر به جای او در زاویه خشّابیه از جامع عمری بر مسند نشست، اما برخلاف پدر، از فضل مایه چندانی نداشت و به زودی بلقینی وی را کنار زد و به کرسی استاد دست یافت.
ابن جزری یک سال پیش از مرگ ابن عقیل در ۷۶۸ ق در موسم
حج با وی دیدار کرده و در
مکه و
مدینه همراه او بوده است. ابن عقیل در ۲۳ ربیع الاول ۷۶۹ ق در قاهره درگذشت و او را در نزدیکی آرامگاه شافعی به
خاک سپردند.
۱- شرح الفیه ابن مالک؛
۲- المساعد علی تسهیل الفوائد لابن مالک؛
۳- تیسیر الاستعداد لرتبه الاجتهاد، خلاصه‌ای است از اثر مطول خود وی با نام الجامع النفیس که آن را در ضمن املا به صورت اثر حاضر تلخیص کرد.
۱. الجامع النفیس فی مذهب الامام محمد بن ادریس؛
۲. الذخیره، در تفسیر بخشی از قرآن که تا آخر سوره آل عمران می‌باشد؛
۳. ذیل بر الجامع النفیس؛ ابن عقیل در این ذیل به شیوه تهذیب الاسماء و اللغات نووی به بیان شرح حال همه کسانی که در الجامع از آن‌ها مطلبی نقل کرده بود، پرداخته و نیز درباره واژگان الجامع و ضبط آن‌ها شرحی آورده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
