ابن‌عزوز محمدالمکی بن مصطفی حسنی ادریسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ عَزّوز، محمد المکی بن مصطفی ابن محمد حسنی ادریسی (۱۲۷۰-۱۳۳۴ق/۱۸۵۴-۱۹۱۶م)، عالم جامع الاطراف مالکی‌مذهب است.
نسب ابن عزوز به
حسن مثنّی فرزند
امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) می‌رسد و به همین جهت حسنی خوانده شده است.
او در شهر نفطه (
تونس) چشم به جهان گشود.
در آن عصر نفطه و تَوزَر از مراکز مهم علم و ادب در
شمال افریقا به شمار می‌رفتند، و به همین دلیل از باب تشبیه به آن‌ها
کوفه و
بصره گفته می‌شد.
ابن عزوز در چنین محیطی، زیر نظر پدر خود که از مشاهیر علم در آن دیار بود، پرورش یافت.
او در زادگاه خود به فراگیری علوم
مختلف از استادانی چون
محمد بن عبدالرحمان تازری، پسرعم خود، روی آورد،
سپس عازم شهر تونس شد و در
جامع زیتونه ضمن تدریس، زیر نظر استادان نامدار آن روزگار مانند
محمد شاذلی بن صالح،
احمد بن الخوجه،
محمد النجار و دیگران به تحصیلات خود ادامه داد
وی پس از مدتی عازم
الجزایر شد و در آنجا با عالمانی چون
محمد بن ابی‌القاسم - که از مشایخ معروف
صوفیه به شمار می‌رفت - و دیگر علمای آن دیار آشنا گردید و از محضرشان استفاده نمود. پس از بازگشت به تونس مجدداً به تحصیل و تدریس در جامع زیتونه پرداخت
و در ۱۲۹۵ق
بی‌تمایل خود به عنوان مفتی نفطه
و پس از آن به سمت قضای آن شهر منصوب شد
و تا ۱۲۹۸ق در آن مقام باقی ماند.
آنگاه به تونس بازگشت و مجدداً به تدریس در جامع زیتونه پرداخت.
ابن عزوز در ۱۳۱۶ق عازم مشرق شد
و مدتی را در بنعاری، مصر،
حجاز و
شام گذراند.
سرانجام در ۱۳۳۱ق
به استانبول، مرکز
دولت عثمانی رفت و در آنجا اقامت گزید. در این سفر ابن عزوز همه کتاب‌های خود را با تحمل مشقت بسیار بدانجا برد.
در استانبول ابن عزوز مورد احترام مقامات عالی رتبه قرار گرفت و از منزلت خاصی نزد سلطان عبدالحمید برخوردار گردید. او در این شهر به فراگیری
زبان ترکی پرداخت و بر آن تسلط کامل یافت و تا پایان عمر در دارالفنون (دارالخیر سابق) و مدرسه وعاظ به زبان‌های عربی و ترکی، به تدریس
حدیث و
تفسیر قرآن مشغول بود.
کتانی مشایخ وی را نزدیک به ۸۰ تن ذکر کرده و نام برخی از آنان را آورده است.
ابن عزوز رساله‌هایی در زمینه‌های
مختلف چون
فقه،
تصوف،
هندسه، هیات و جز آن تالیف کرده است که در آن‌ها می‌توان به تسلط او بر
ادبیات عرب پی برد. آثار او علاوه بر محتوای علمی، از زیبایی‌های ادبی نیز برخوردار است، تا آنجا که توجه خواننده قبل از مطلب به ساختار جملات جلب می‌شود. به عنوان نمونه می‌توان
خطبه او در ابتدای رساله
عقیدة الاسلام را که در حمد و ستایش
خداوند است، ذکر کرد.
ابن عزوز از ذوق شعری نیز برخوردار بود و گذشته از مدیحه‌ها و مرثیه‌هایی که سروده، بعضی از آثار
فقهی و تفسیری خویش را نیز به نظم در آورده است. از نکاتی که در مقالات و اشعار ابن عزوز جلب توجه می‌کند، شکایت وی از مظلومیت
دین و دوری مردم عصر از احکام اسلام و
قرآن است.
وی صوفیه را محترم می‌داشت و به ویژه پیروان
طریقه خلوتیه را ارج می‌نهاد، ولی برخلاف آنچه دیگران درباره او گفته‌اند، خود را از صوفیان نمی‌دانست.
ابن عزوز سرانجام در استانبول بدرود حیات گفت
و در مقبره
یحیی افندی به خاک سپرده شد.
تونسی ۹۴ اثر وی را نام می‌برد
برخی از این آثار در یک مجلد با عنوان رسائل ابن عزوز، به کوشش علی‌رضا تونسی در ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م در دمشق منتشر شده است که شماری از آن‌ها پیش‌تر به طور مستقل نیز به چاپ رسیده است. همچنین رساله
عمدة الاثبات فی رجال الحدیث وی نیز در ۱۳۳۰ق در استانبول چاپ شده است.
۱) ابن عزوز، محمد المکی، رسائل ابن عزوز، به کوشش علی رضا تونسی، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲) بغدادی، ایضاح.
۳) تونسی، علی رضا، مقدمه بر رسائل ابن عزوز.
۴) کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، فاس، ۱۳۴۷ق.
۵)
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۵۰ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عزوز»، ج۴، ص۱۵۱۴.
