ابن‌عرفه ابوعبدالله محمد بن محمد ورعمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ عَرَفه، ابوعبدالله محمد بن محمد وَرعَمّی (۷۱۶-۸۰۳ق/ ۱۳۱۶-۱۴۰۱م)،
فقیه مالکی در
تونس در عهد حَفْصیان. می باشد .
برخی تولد او را در ۷۱۷ق نوشته‌اند.
وی در تونس زاده شد
و همان‌جا به تحصیل پرداخت.
فقه را نزد
ابوعبدالله محمد بن عبدالسلام ،
ابو عبدالله محمد بن هارون ،
محمد بن حسن زبیدی ، ابوعبدالله ابلی، محمد بن محمد بن حسین بن سَلَمة انصاری فراگرفت.
صحیح بخاری و
صحیح مسلم را از
ابوعبدالله محمد بن جابر وادی‌آشی شنید و از او روایت کرد و اجازه گرفت و قرائت را نیز از محمد بن محمد بن سلمه مذکور آموخت.
سخاوی فهرستی از مشایخ وی را به دست داده است..
ابن فرحون که به نظر می‌رسد راجع به ابن عرفه به سبب نفوذ بسیارش در دربار تونس راه مبالغه پیموده، وی را سرآمد اقرانش در دانشهای گوناگون دانسته است
و
سیوطی او را مجدّد
سده ۸ق/۱۴م دانسته است.
شهرت علمی وی باعث شد که دانش پژوهان از اطراف و اکناف برای استفاده نزد او بیایند. تا آنجا که نوشته‌اند کمتر عالم و قاضیی در تونس در آن زمان می‌توان یافت که از ابن عرفه دانش نیاموخته باشد.
از شاگردان معروف وی
ابوالعباس احمد بن حسن ابن قنفذ است که به تصریح خود
در ۷۷۷ق/۱۳۷۵م در جامع زیتونه در درس او شرکت کرده است.
ابن حجر نیز نوشته است که ابن عرفه هنگامی که در
مکه بوده به وی اجازه نقل حدیث داده است. وی شاگردان و راویان دیگری نیز داشت.
در ۷۵۰ یا ۷۵۶ق به امامت جامع زیتونه منصوب و در ۷۷۲ق به عنوان
خطیب آنجا انتخاب شد و به
افتاء پرداخت
.
ابن عرفه در ۷۹۲ق/۱۳۹۰ م هنگام سفر
حج در
مصر مورد احترام ملک الظاهر قرار گرفت.
ابن جزری نوشته است که در آن سال در
قاهره با وی ملاقات کرده است. ابن حجر در رفتن حج و بازگشت به قاهره با وی همسفر بوده و ابن عرفه به او و فرزندانش اجازه روایت داده است. او احتمالاً به
اسکندریه نیز رفته است.
ابن عرفه سرانجام در ۷۹۳ق به تونس بازگشت
و ۱۰ سال بعد در همان‌جا وفات یافت.
از نکات قابل توجه درباره ابن عرفه مخالفت شدید وی با ابن خلدون است که به گفته همین مورّخ به سبب
حسادت به برتری علمی
ابن خلدون بوده است.
سرانجام ابن عرفه در مخالفت خود پافشاری کرد و در
سعایت از ابن خلدون نزد سلطان با مخالفان وی هم داستان شد و توفیق نیافت.
برخی اقوال فقهی وی را وزیر سراج در
الحلل السندسیة گرد آورده است. او گاهی
شعر نیز می‌سروده و ابیاتی از او را سخاوی،
داوودی ،
ابن قاضی مکناسی و
باباتنبکتی نقل کرده‌اند.
۱. الحدود الفقهیة. شرح این رساله از
محمد بن قاسم رصّاع با عنوان الهدایة الکافیة الشافیة لبیان حقائق ابن عرفة الوافیة در ۱۳۱۷ق در فاس و در ۱۳۱۹ق در قاهره منتشر شده است؛ ۲. المختصر الکبیر، در فقه مالکی که تألیف آن را در ۷۸۶ق به انجام رسانیده است
زرکلی بدون اشاره به محل و سال آن یادآور شده که این
کتاب به چاپ رسیده است. ۳
نسخه خطی نیز از این کتاب به شماره‌های ۳۷۵، ۳۷۶ و ۳۷۷ در کتابخانه قرویین فاس موجود است.
۱. الشامل، که ظاهراً با المختصر الشامل فی اصول‌الدین و مختصر فی علم الکلام یکی است. نسخه‌هایی از آن در همان کتابخانه،
در دارالکتب مصر
و کتابخانه عاطف افندی
در
استانبول موجود است؛ ۲. الطرق الواضحة فی عمل المناصحة، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه گوتا وجود دارد.
(۱) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
(۲) ابن حجر، احمد، انباه الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
(۳) ابن خلدون، التعریف، بیروت، ۱۹۷۹م.
(۴) ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۵) ابن قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۸م.
(۶) ابن قاضی مکناسی، احمد، درة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۷) ابن قنفذ، احمد، الوفیات، به کوشش عادل نویهض، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۸) ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزائر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
(۹) باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون قاهره، ۱۳۵۱ق.
(۱۰) داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۱) زرکلی، اعلام.
(۱۲) سخاوی، محمد، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۵ق.
(۱۳) سید، خطی.
(۱۴) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۵) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
(۱۶) فاسی، محمد عابد، فهرس مخطوطات خزانة القرویین، دارالبیضاء، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹.
(۱۷) وزیر سراج، محمد، الحلل السندسیة، به کوشش محمد حبیب هیله، تونس ۱۹۷۰م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن عرفه»، شماره ۱۵۰۸.
