ابن‌صوفی ابراهیم بن محمد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ صوفی، ابراهیم بن محمد (د بعد از ۲۶۰ق/ ۸۷۴م)، از
علویان و از
نسل عمر بن
علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) که در
عهد احمد بن طولون (د ۲۷۰ق/ ۸۸۳م) در
مصر طغیان کرد.
از ابن صوفی تا پیش از شورش وی در ۲۵۳ق/ ۸۶۷م در صعید مصر
اطلاع چندانی در دست نیست، اما به احتمال بسیار وی از سران علویانی بود که از بیداد خلفای عباسی به ویژه متوکل به مصر روی آورد. با اینهمه پناهندگان در مصر نیز از فشار خلفا آسوده نماندند. متوکل در نامه‌ای از والی مصر خواست تا علویان را بیرون براند. از آن پس منتصر نیز در پی آن بود که علویان را در مصر از حقوق اجتماعی و اقتصادی محروم گرداند. از این رو علویان در اواسط قرن سوم مکرر دست به شورش زدند. از میان این قیام‌ها، شورش ابن صوفی به سبب گستردگی و تداوم آن از اهمیت بیشتری برخوردار است.
ابن صوفی قیام خود را با دعوت به نام خاندان پیامبر (صلی الله علیه و اله وسلم) آغاز کرد. در ۲۵۵ق/ ۸۶۹م شهر اسنا را گشود و در آن‌جا دست به کشتار و غارت زد و شورش خود را به شهرهای دیگر گسترانید. احمد بن طولون والی مصر، سپاهی را به مقابله وی گسیل داشت. در پی جنگی که در ربیع الاول ۲۵۶/ فوریه ۸۷۰ در محلی به نام هُو (امروزه هِو) روی داد. ابن صوفی سپاه مصر را شکست داد و فرمانده آن را اسیر کرد و به دار آویخت. آنگاه ابن طولون سپاه دیگری روانه کرد. این بار ابن صوفی در جنگی که در ربیع الاخر همان سال در ناحیه اخمیم در گرفت، شکست خورد و بسیاری از سپاهیانش کشته و پراکنده شدند و خود به نخلستان‌ها گریخت.
دو سال بعد ابن صوفی بار دیگر در مصر شورید. او در ۲۵۹ق مردمان بسیاری را که دعوت او را پاسخ گفته بودند، به شهر اشمونین برد. ابن طولون، سردار دیگری را برای سرکوبی او فرستاد. وی ابن صوفی را در حالی که به طرف اسوان می‌رفت تا با ابوعبدالله العُمَری بجنگد، مشاهده کرد. ابوعبدالله، عبدالله بن عبدالحمید از نسل عبدالله بن عمر بن خطاب موفق شده بود بجاوی‌ها را که به سرزمینهای اسلامی می‌تاختند، سرکوب کند و نفوذ و قدرت بسیاری در میان سنّیان مصر به دست آورد. در جنگی که روی داد، ابن صوفی به سختی شکست یافت. به این ترتیب نیروهای سنی مذهب که به طور عمده ترک‌نژاد یا سیاه پوست بودند، تفوق به دست آوردند.
ابن صوفی پس از این شکست به اسوان گریخت. در این زمان، ابن طولون برای دستگیری او سپاه دیگری گسیل کرد که کاری از پیش نبرد و ابن صوفی به عیداب گریخت و از راه دریا به مکه رفت. چون به مکه رسید، والی او را دستگیر کرد و نزد ابن طولون فرستاد. در مصر، ابن طولون دستور داد او را در شهر بگردانند و سپس زندانی کنند. با اینهمه چندی بعد آزادش کرد و او به مدینه بازگشت و در همان‌جا درگذشت. تاریخ دقیق مرگ وی روشن نیست. قدر مسلّم این است که او تا ۲۵۹ق در مصر به سر برده است. پس از رفتن ابن صوفی به مدینه پیروانش از پای ننشستند. در ۲۶۰ق یکی از پیروان او به نام «سکن» و به کنیه ابوروح ظهور کرد که عده زیادی هم به دور او جمع شدند. او نیز چندین بار با سپاه ابن طولون جنگید و سرانجام تسلیم شد.
(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابن تغری بردی، النجوم.
(۳) ابن خلدون، العبر.
(۴) محمد کندی، کتاب الولاة و القضاة، به کوشش ر گس‌تر، بیروت، ۱۹۰۸م.
(۵) احمد مقریزی، خطط، بولاق، ۱۲۷۰ق.
(۶) احمد یعقوبی، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم ابن‌صوفی»، ج۴، ص۱۴۱۸.
