ابن‌زبیر ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ‌زُبَيْر، ابوجعفر احمد بن ابراهیم ثقفی (۶۲۷ق - ۷۰۸ق/ ۱۳۰۸-۱۲۳۰ م)، محدث، نحوی، قاری، مفسر، ادیب و مورخ اندلسی معاصر نصریان غرناطه است.
در جَیان که موطن
اجداد وی از جمله نیای بزرگش کعب بن مالک بود و در خانواده‌ای توانگر و معروف دیده به
جهان گشود.
دوران کودکی و نوجوانی را در همان‌جا گذراند و در ۶۴۳ق/۱۲۴۵م به دنبال
تصرف جیان به دست مسیحیان همراه
پدر این
شهر را ترک گفت. پدرش که مردی توانگر بود، او را در
طلب علم و استفاده از محضر بزرگان
مساعدت بسیار کرد.
ابن‌زبیر
قرائات سبع و
سنن نسایی را نزد ابوالحسن شاری فرا گرفت
و از ۶۴۵ق نزد بسیاری از
مشاهیر علم و ادب که ابن فرحون
شمار آنان را قریب ۴۰۰ تن دانسته است، به تحصیل علوم مختلف از جمله
تاریخ ،
نحو ،
رجال ،
فقه و
حدیث پرداخت
و در
زمره علمای بنام اندلس درآمد و در شهرهای
مالقه و غرناطه به تعلیم نحو و قرائت و
تفسیر و فقه و
اصول و حدیث پرداخت
و به زودی شهرتش از مرزهای اندلس فراتر رفت
و نامدارانی چون ابوحیان غرناطی
نزد او به فراگرفتن علوم پرداختند.
ابوحیان فصاحت او را در سخنوی و زبر دستی‌اش را در
علوم حدیث و قرائات و نحو و اصول فقه و کلام ستوده و او را از مهربان‌ترین و پارساترین عالمان دانسته است.
او علاوه بر پرداختن به علوم دینی گاه
شعر نیز می‌سروده، اما ابن‌خطیب شعر او را فاقد
ارزش و زیبایی دانسته است.
وی به هنگام
اقامت در
مالقه، با مردی به نام ابراهیم فَزاری که
مدعی نبوت شده و جنجالی به پا کرده بود، از در
مخالفت درآمد، اما چون ابراهیم در بزرگان شهر و به خصوص
حاکم مالقه نفوذ بسیار داشت، ابن‌زبیر کاری از پیش نبرد و پس از تحمل محنتهای بسیار
ناگزیر مالقه را ترک گفت و راهی غرناطه شد. حاکم غرناطه، امیر ابوعبدالله الغالب (حک ۶۲۹ -۶۷۱ق/۱۲۳۲-۱۲۷۲م) او را به گرمی پذیرفت و سخت گرامی داشت و چندی بعد نیز که ابراهیم فزاری به عنوان فرستاده امیر
مالقه به غرناطه آمد، ابن‌زبیر فرصت را
غنیمت شمرده و با
اجازه سلطان او را
محاکمه کرد و کشت.
ابن‌زبیر چندی در حمایت امیر ابوعبدالله به سر برد تا آنکه به
سعایت برخی مورد
خشم سلطان قرار گرفت و به امر وی مدتی در خانه‌اش
محبوس شد و در
انزوا به کار تألیف پرداخت، اما پس از آنکه مورد عفو سلطان قرار گرفت،
کرسی خطابه و
منصب امامت مسجد جامع و
قضا در امر
ازدواج بدو سپرده شد.
وی در
اوج شهرت در غرناطه درگذشت.
ابن‌زبیر تألیفات متعدد داشته است.
آثار موجود وی اینهاست:
۱. صلة الصلة که شامل
تراجم علما و مشاهیر اندلس در سده‌های ۶ و ۷ق/۱۲ و ۱۳م است و همانند تکمله ابن‌ابار و الذیل علی الصلة ابن‌فرتون که گویا
مفقود شده، ذیلی است بر صله ابن بشکوال، اما ظاهراً صلة الصلة ابن‌زبیر تکمله
کتاب ابن‌فرتون است که به
ترتیب حروف الفبا مرتب شده است. علاوه بر ذیل ابن‌فرتون
تاریخ علماء البیرة و انسابهم و ابنائهم اثر مَلاّحی نیز از
مآخذ عمده ابن‌زبیر در تألیف این کتاب بوده است.
ابن‌ابار
و ابن‌خطیب
در شرح حال علمای اندلس از این کتاب استفاده کرده‌اند. بخش آخر این کتاب آخرین بار در ۱۹۳۷م به کوشش لِوی پرووانسال در رباط به چاپ رسیده است. ابن‌خطیب ذیلی به نام عائد الصلة بر صلة الصلة نوشته است.
۲. البرهان فی ترتیب سور القرآن، که تاکنون به چاپ نرسیده و نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های کتانی در مغرب
و بانکیپور و خزانة الرباط
موجود است.
۳. ملاک التأویل فی المتشابة اللفظ فی التنزیل در تفسیر
قرآن که به گفته ابن‌حجر
تلخیصی از کتاب یحیی بن سلامة حَصکَفی است. نسخه‌هایی از آن در تونس، کتابخانه زیتونیه، مکه مکرمه، دارالکتب قاهره، خزانة الرباط،
اسکوریال، استانبول
موجود است.
آثار دیگری نیز به او منسوب است که عبارتند از: اعلام بمن ختم به القطر الاندلسی من الاعلام؛ ردع الجاهل علی اعتساب المجاهل فی الرد علی الشرذمة (الشوذیة)؛
الزمان و المکان؛
سبیل الرشاد فی فضل الجهاد؛ شرح الاشارة فی الاصول و فهرسة
و نیز تعلیقی بر الکتاب سیبویه.
(۱) محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
(۲) احمد بن علی ابن‌حجر، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
(۳) محمد بن عبدالله ابن‌خطیب، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
(۴) احمد بن ابراهیم ابن‌زبیر، صلة الصلة، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، ۱۹۳۷م.
(۵) ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب، به کوشش محمد الاحمدی ابوالنور، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۶) احمد بن محمد ابن قاضی مکناسی، درة الحجال، تونس، ۱۹۷۰م.
(۷) محمد بن احمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۷ق/ ۱۹۵۸م.
(۸) محمد بن احمد ذهبی، ذیول العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۱۰) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۱) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۲) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۳) مجله معهد المخطوطات، قاهره، ۱۳۷۸ق/ ۱۹۵۹م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوجعفر ابن‌زبیر»، ج۳، ص۱۲۶۳. [[رده:ادیبان]
