• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌دهان فخرالدین‌ ابوشجاع‌ محمد بن علی‌ بغدادی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابن دَهّان‌، محمد بن علی‌ بن شعیب‌ بن برکه، ابوشجاع‌ (یا ابوعبدالله‌)،
[۱] منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۴، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
[۲] ابن فوطی‌، عبدالرزاق‌، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، ج۴، ص۳۴۷، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌.
ملقب‌به‌فخرالدین‌، برهان‌الدین‌، عزالدین‌ و ثعیلب‌ (د ۵۹۰ یا ۵۹۲ق‌/۱۱۹۴ یا ۱۱۹۶م‌)، ادیب‌، مورخ‌، ریاضی‌دان‌، منجم‌ و فقیه‌ شافعی‌ مذهب‌ بغدادی بودند‌.



بعضی‌ از منابع‌ نیای‌ بزرگ‌ وی‌ را مغیث‌ بن الدهان‌ یاد کرده‌اند که‌ یقیناً مغیث‌ تحریف‌ شعیب‌ است‌ و برخی‌ شعبة بن برکه نوشته‌اند
[۴] مدرس‌، محمدعلی‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ص۵۲۳، تبریز، ۱۳۲۶ش‌.
که‌ در منابع‌ دیگر نیامده‌ است‌.


ابن دهان‌ در بغداد زاده‌ شد،
[۵] ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۱۹۹، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
اما تاریخ‌ تولد وی‌ معلوم‌ نیست‌.


از اساتید و تحصیلات‌ وی‌ و اینکه‌ در کجا دانشهای‌ مختلف‌ را آموخته‌ است‌، آگاهی‌ در دست‌ نیست‌.


به‌ گفته ابن قفطی‌ وی‌ از بغداد به‌ موصل‌ سفر کرد
[۶] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
و مدت‌ ۲۰ سال‌ در آن‌جا به‌ سر برد
[۷] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، ج۲، ص۱۸۲، عیون‌ الانباء، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.



و در آن‌ شهر با جمال‌ الدین‌ ابوجعفر محمد بن علی‌ بن ابی‌ منصور معروف به‌ جواد اصفهانی‌ وزیر موصل‌ آشنا شد و مصاحب‌ وی‌ گردید و ابیاتی‌ نیز در مدح ‌ وی‌ سرود.
[۸] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



مدتی‌ بعد از جانب‌ خاندان‌ اتابک‌ زنگی‌
[۹] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
و به‌ گفته ابن جوزی‌، پس‌ از مرگ‌ سیف‌الدین‌ زنگی‌ از سوی‌ مجاهدالدین‌ قایماز در سال‌ ۵۷۶ق‌/۱۱۸۰م‌ مأموریت‌ یافت‌ تا به‌ نزد صلاح‌الدین‌ ایوبی‌ که‌ آن‌ زمان‌ در مرزهای‌ روم‌ شرقی‌ بود، برود و از او بخواهد تا با عزالدین‌ مسعود زنگی‌ نیز چون‌ برادرش‌ سیف‌الدین‌ رفتار کند و موصل‌ و شهرهای‌ بین‌النهرین‌ را به‌ او واگذارد.
[۱۰] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



ابن دهان‌ که‌ در این‌ مأموریت‌ ناکام‌ مانده‌ بود، به‌ موصل ‌ بازگشت‌،
[۱۱] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
ولی‌ پس‌ از آن‌ نیز بار‌ها به‌ عنوان‌ سفیر بین‌ اتابکان‌ زنگی‌ و صلاح‌ الدین رفت‌ و آمد داشت‌،
[۱۲] صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۴، ص۱۶۵، به‌ کوشش‌، س‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/ ۱۹۷۴م‌.



اما سرانجام‌ مورد بی‌مهری‌ اتابکان‌ قرار گرفت‌ و به‌ صلاح‌الدین‌ روی‌ آورد.


صلاح‌الدین‌ او را به‌ ریاست‌ دیوان‌ میّافارقین‌ برگزید،


اما به‌ سبب‌ اختلافی‌ که‌ با سنقر خلاطی‌ والی‌ میّافارقین‌ پیدا کرد، ناچار به‌ دمشق‌ رفت‌.
[۱۳] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



در دمشق‌ صلاح‌ الدین‌ ایوبی‌ مقدم‌ وی‌ را گرامی‌ داشت‌ و ماهانه‌ ۳۰ دینار برای‌ وی‌ حقوق‌ تعیین‌ کرد
[۱۴] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
که‌ کفایت‌ مخارج‌ وی‌ را نمی‌کرد و ظاهر حالش‌ با آنکه‌ تؤم‌ با تجمل‌ بود، از سختی‌ معیشت‌ وی‌ حکایت‌ داشت‌.
[۱۵] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.



او در دمشق‌ با شیخ‌ تاج‌الدین‌ زید بن حسن‌ کندی‌ نحوی‌ آشنا شد و به‌ مذاکره‌ و مباحثه علمی‌ با او پرداخت‌ و ابیاتی‌ نیز در مدح‌ وی‌ سرود.


ابن دهان‌ در ۵۸۶ق‌ به‌ قاهره‌ سفر کرد،


و در این‌ شهر حلقه درسی‌ را گشود که‌ از هر سوی‌ طالبان‌ علوم‌ مختلف‌ که‌ وی‌ مدعی‌ آن‌ها بود، به‌ گرد وی‌ جمع‌ شدند که‌ ابن قفطی‌ نیز از جمله آنان‌ بود.


او در آن‌جا کتاب‌ فرائض‌ خود را برای‌ آنان‌ تدریس‌ می‌کرد.


یکی‌ از کسانی‌ که‌ نزد وی‌ این‌ کتاب‌ را خواند علی‌ بن جلال‌ الدوله بن دوری‌ بود.


ابن دهان‌ نتوانست‌ در مصر موفقیتی‌ به‌ دست‌ آورد، زیرا جوابگوی‌ نیاز طالبان‌ علوم‌ مختلف‌ نبود. از این‌ رو طلاب‌ از اطراف‌ وی‌ پراکنده‌ شدند و او ناچار مصر را ترک‌ کرد و بار دیگر به‌ دمشق‌ بازگشت‌ و تا هنگام‌ مرگ‌ صلاح‌الدین‌ (۵۸۹ق‌/۱۱۹۳م‌) در آن‌جا ماند.


پس‌ از مرگ‌ صلاح‌الدین‌ برای‌ گزاردن‌ مراسم‌ حج ‌ به‌ مکه ‌ رفت‌ و آن‌ سال‌ را در همین‌ شهر به‌ سر برد


و سپس‌ به‌ عراق‌ بازگشت‌ و چون‌ در حلّه مزیدیّه‌
[۱۶] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
و یا حلّه سیفیّه‌
[۱۷] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
رسید، بر سر پلی‌ در آن‌جا شتر وی‌ لغزید و بر اثر اصابت‌ چوبهای‌ محمل ‌ به‌ صورتش‌ جان‌ سپرد،
[۱۸] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
اما ابن ابی‌ اصیبعه‌ نوشته‌ است‌ که‌ پس‌ از ۴۰ سال‌ یا بیش‌تر که‌ از بغداد دور بود، به‌ زادگاه ‌ خود بازگشت‌ و در آن‌جا درگذشت‌ و در کنار پدر و مادر خود به‌ خاک ‌ سپرده‌ شد.
[۱۹] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.





۲۰.۱ - از دیدگاه ابن قفطی‌

ابن قفطی‌ از خصوصیات‌ ظاهری‌
[۲۰] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
و ابن ابی‌ اصیبعه‌
[۲۱] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
از صفات‌ معنوی‌ وی‌ یاد کرده‌اند. به‌ گفته همو ابن دهان‌ مردی‌ متدین‌ و پارسا بود، روزه بسیار می‌گرفت‌، قرآن‌ را زیاد تلاوت‌ می‌کرد و هر ساله‌ بیش‌ از ۴ ماه‌ در جامع‌ دمشق‌ اعتکاف ‌ داشت‌، به‌ گونه‌ای‌ که‌ حتی‌ برای‌ او مقصوره‌ای‌ در کلاسه دمشق‌ ساختند.
[۲۲] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.


۲۰.۲ - از دیدگاه ابوالبرکات‌ ابن مستوفی‌

ابوالبرکات‌ ابن مستوفی‌ (د ۶۳۷ق‌/۱۲۳۹م‌) نیز در تاریخ‌ اربل‌ از او به‌ عنوان‌ مردی‌ دانشمند یاد کرده‌ و نوشته‌ است‌ که‌ در اربل‌ به‌ نزد من‌ آمد.
[۲۳] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۲.



‌ طبیب‌ گویا در این‌ دوره‌ بوده‌ است‌ که‌ به‌ گفته ابن ابی‌ اصیبعه‌، مهذب‌ الدین‌ احمد بن حاجب‌ طبیب‌ در اربل‌ (اربیل‌) به‌ ملاقات‌ ابن دهان‌ رفت‌ و ملازم‌ او شد و ابن دهان‌ وی‌ را یاری‌ کرد تا زیجی‌ را که‌ اثر خود او بود، حل‌ کند.
[۲۴] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۲.



ابن دبیثی‌ در تاریخ‌ خود از او یاد کرده‌ و او را آشنا به‌ ادب‌ و فرایض‌ (تقسیم‌ ارث ‌) و ریاضیات‌ دانسته‌ است‌.
[۲۵] ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
او در نجوم‌ و حل‌ّ زیج‌ نیز ید طولایی‌ داشته‌ است‌.
[۲۶] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.



ابن قفطی‌
[۲۷] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
و ابن خلکان‌
[۲۸] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
نوشته‌اند که‌ قلم‌ وی‌ رسا‌تر از بیانش‌ بوده‌ است‌ و ابن قاضی‌ شهبه‌ به‌ نقل‌ از ابن دبیثی‌ نوشته‌ است‌ که‌ وی‌ شعر نیکو می‌سروده‌ است‌
[۲۹] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
. سیوطی ‌ نیز شعر وی‌ را لطیف‌ دانسته‌ است‌.
[۳۰] سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص‌ ۷۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/ ۱۹۰۸م‌.
ابن عماد کاتب‌ نیز در خریدة القصر از او یاد کرده‌ و قطعاتی‌ از اشعار وی‌ را آورده‌ است‌.
[۳۱] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
همو ابیاتی‌ را که‌ وی‌ درباره ابن دهان‌ نحوی‌ ابومحمد سعید بن مبارک‌ و نیز درباره یکی‌ از امرا سروده‌ بوده‌، آورده‌ است‌.
[۳۲] ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.



از شاگردان‌ وی‌ جز آنچه‌ یاد شد، سخنی‌ به‌ میان‌ نیامده‌ است‌. منذری‌ از شخصی‌ به‌ نام‌ ابوالفتوح‌ محمد بن علی‌ بن جلاجلی‌ نام‌ برده‌ است‌ که‌ از ابن دهان‌ اشعاری‌ را شنیده‌ و برای‌ وی‌ روایت‌ کرده‌ است‌.
[۳۳] منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.



ابن دهان‌ را تصنیفات‌ و تألیفات‌ بسیاری‌ در علوم‌ گوناگون‌ بوده‌ که‌ از غالب‌ آن‌ها اکنون‌ نشانی‌ در دست‌ نیست‌. نام‌ آثار او که‌ از منابع‌ به‌ دست‌ می‌آید، بدین‌ قرار است‌:

۲۵.۱ - تاریخ‌

تاریخ‌
[۳۴] منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
[۳۵] حاجی‌ خلیفه‌، کشف الظنون‌، ج۱، ص۲۷۸.
که‌ از وقایع‌ سال‌ ۵۱۰ق‌/۱۱۱۶م‌ تا وفات‌ مؤلف‌ را در برداشته‌ است‌
[۳۶] ابو شامه‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ الروضتين‌،ص۹، به‌ كوشش‌ محمد زاهد بن حسن‌ كوثري‌، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌
[۳۷] ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد،طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.


۲۵.۲ - تفسیر المجرد

تفسیر المجرد
[۳۸] حاجی‌ خلیفه‌، کشف الظنون‌، ج۱، ص۴۵۸،


۲۵.۳ - خلاف‌

خلاف‌
[۳۹] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
که‌ بغدادی‌
[۴۰] بغدادی‌، ایضاح‌، ج۱، ص۳۱۵.
نام‌ کامل‌ آن‌ را تقویم‌ النظر فی‌ المسائل‌ الخلافیة ذکر کرده‌ است‌. وی‌ در این‌ کتاب‌ مسائل‌ فقهی‌ مذاهب‌ چهارگانه اهل‌ سنت‌ را با هم‌ سنجیده‌ است‌. احتمالاً کتاب‌ خلاف‌ همان‌ کتابی‌ است‌ که‌ سارتن‌، به‌ عنوان‌ اثر فقهی‌ ابن دهان‌ یاد کرده‌ است‌. نسخه‌هایی‌ از این‌ اثر در کتابخانه‌های‌ ملی‌ پاریس‌ به‌ شماره‌ ۷۸۸، ۷۸۹ (دوسلان‌، و توپکاپی‌ و احمد ثالث‌
[۴۱] سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۴۳، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
[۴۲] سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۳۰، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
و خدیویه مصر به‌ شماره‌ ۹۴۷۹
[۴۳] خدیویه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۰۹.
موجود است‌.

۲۵.۴ - الزیج‌

الزیج‌
[۴۴] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.


۲۵.۵ - غریب‌ الحدیث‌

غریب‌ الحدیث‌ که‌ ابن قفطی‌
[۴۵] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
[۴۶] ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
آن‌ را ۱۶ مجلد کوچک‌، و ابن ابی‌ اصیبعه‌
[۴۷] ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
آن‌ را ۱۰ مجلد دانسته‌ است‌. در این‌ کتاب‌ رموزی‌ به‌ کار رفته‌ بوده‌ که‌ به‌ وسیله آن‌ بتوان‌ کلمات‌ مورد نظر را به‌ سادگی‌ یافت‌؛ المائدة و الفائدة فی‌ النوادر و الفرائد.
[۴۸] بغدادی‌، ایضاح‌، ج۲، ص۴۲۱.



(۱) ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
(۲) ابن جوزی‌، یوسف‌، مرآة الزمان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۷۰ق‌/۱۹۵۱م‌.
(۳) ابن خلکان‌، وفیات‌.
(۴) ابن فوطی‌، عبدالرزاق‌، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌.
(۵) ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
(۶) ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
(۷) ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره‌، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق‌.
(۸) ابو شامه‌، عبدالرحمان‌؛ الذیل‌ علی‌ الروضتین‌، به‌ کوشش‌ محمد زاهد بن حسن‌ کوثری‌، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌؛
(۹) بغدادی‌، ایضاح‌.
(۱۰) حاجی‌ خلیفه‌، کشف الظنون‌.
(۱۱) خدیویه‌، فهرست‌.
(۱۲) ذهبی‌، محمد، العبر، به‌ کوشش‌ صلاح‌الدین‌ منجد، کویت‌، ۱۹۶۳م‌.
(۱۳) سارتن‌، جورج‌، مقدمه‌ بر تاریخ‌ علم‌، ترجمه غلامحسین‌ صدری‌ افشار، تهران‌، ۱۳۵۵ش‌.
(۱۴) سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
(۱۵) سیوطی‌، بغیة الوعاة، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/ ۱۹۰۸م‌.
(۱۶) صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ کوشش‌، س‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/ ۱۹۷۴م‌.
(۱۷) مدرس‌، محمدعلی‌، ریحانة الادب‌، تبریز، ۱۳۲۶ش‌.
(۱۸) منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
(۱۹) سارتن‌، M، کاتالوگ پردازنده manuscrits arabes د لا Biblioteque ملی، پاریس، ۱۸۹۵، TS.


۱. منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۴، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۲. ابن فوطی‌، عبدالرزاق‌، تلخیص‌ مجمع‌ الا¸داب‌، ج۴، ص۳۴۷، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، ۱۳۸۲ق‌.
۳. ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، ص۱۷، قاهره‌، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق‌.    
۴. مدرس‌، محمدعلی‌، ریحانة الادب‌، ج۷، ص۵۲۳، تبریز، ۱۳۲۶ش‌.
۵. ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۱۹۹، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
۶. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۷. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، ج۲، ص۱۸۲، عیون‌ الانباء، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۸. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۱، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۹. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۰. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۱. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۲. صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، ج۴، ص۱۶۵، به‌ کوشش‌، س‌ ددرینگ‌، بیروت‌، ۱۳۹۴ق‌/ ۱۹۷۴م‌.
۱۳. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۴. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۱۵. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۸، ص۳۶۵، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۶. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲-۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۷. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۱۸. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۱۹. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۲۰. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۲۱. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۲۲. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۲۳. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۲.
۲۴. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۲.
۲۵. ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد، طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
۲۶. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۲۷. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۲۸. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۲۹. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۳۰. سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص‌ ۷۷، قاهره‌، ۱۳۲۶ق‌/ ۱۹۰۸م‌.
۳۱. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۳۲. ابن خلکان‌، وفیات‌، ج۵، ص۱۳.
۳۳. منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۳۴. منذری‌، عبدالعظیم‌، التکملة لوفیات‌ النقلة، ج۱، ص۲۱۵، به‌ کوشش‌ بشّار عوّاد معروف‌، بیروت‌، ۱۴۰۵ق‌/۱۹۸۵م‌.
۳۵. حاجی‌ خلیفه‌، کشف الظنون‌، ج۱، ص۲۷۸.
۳۶. ابو شامه‌، عبدالرحمان‌، الذيل‌ على‌ الروضتين‌،ص۹، به‌ كوشش‌ محمد زاهد بن حسن‌ كوثري‌، قاهره‌، ۱۳۶۶ق‌/۱۹۴۷م‌
۳۷. ابن قاضی‌ شهبه‌، احمد،طبقات‌ النحاة و اللغویین‌، ج۱، ص۲۰۰، به‌ کوشش‌ محسن‌ عیاض‌، نجف‌ ۱۹۷۳م‌.
۳۸. حاجی‌ خلیفه‌، کشف الظنون‌، ج۱، ص۴۵۸،
۳۹. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۴۰. بغدادی‌، ایضاح‌، ج۱، ص۳۱۵.
۴۱. سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۴۳، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
۴۲. سید، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، ج۱، ص۳۳۰، قاهره‌، ۱۹۵۴م‌.
۴۳. خدیویه‌، فهرست‌، ج۳، ص۲۰۹.
۴۴. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۴۵. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۲، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۴۶. ابن قفطی‌، علی‌، انباء الرواة، ج۳، ص۱۹۳، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۷۴ق‌/۱۹۵۵م‌.
۴۷. ابن ابی‌ اصیبعه‌، احمد، عیون‌ الانباء، ج۲، ص۱۸۲، قاهره‌، ۱۲۹۹ق‌/۱۸۸۲م‌.
۴۸. بغدادی‌، ایضاح‌، ج۲، ص۴۲۱.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ابندهان»،ج۳، ص۱۲۱۱.    






جعبه ابزار