ابن‌خیر ابوبکر محمد بن خیر لمتونی اموی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ خَیْر، ابوبکر محمد بن خیر بن عمر بن خلیفه لمتونی اموی،
محدث ، مقری، لغوی و صاحب فهرستی مشهور (رمضان ۵۰۲ - ربیع‌الاول ۵۷۵/ آوریل ۱۱۰۹ - اوت ۱۱۷۹) است.
وی در اشبیلیّه
اندلس متولد شد و در قُرطبه درگذشت. قدیمی‌ترین منبع ما درباره او
وی را قُرطبی می‌داند و این انتساب با آنکه درست نیست از شهرت و اقبال او در قرطبه حکایت می‌کند. ابن ابار در تکمله
که متن اصلی و تنها
سند دست اول و نسبتاً مفصل درباره ابن خیر است، او را «اللمتونی الاموی» ذکر می‌کند و صفت اشبیلی اولین بار در آثار
ذهبی آمده است.
از آن‌جا که دخترش نقل حدیث می‌کرده
و پسر خواهرش ابوالحسین بن سرّاج - که نزد او درس خوانده
- از مشایخ ابن ابار بوده است،
می‌توان حدس زد که وی در خانواده‌ای با فرهنگ پرورش یافته است.
مذهب او در منابع اصلی تصریح نشده است، ولی از اقتصار او در فَهْرَسة بر ذکر کتب
فقه مالکی چنین برمی‌آید که وی مالکی بوده است، چنانکه
مخلوف نیز نام وی را در طبقات مالکیان برمی‌شمارد.
شهرت ابن خیر در روزگار ما بیش‌تر به دلیل کتاب فهرسة اوست. این کتاب که
نام آن «فهرسة مارواه عن شیوخه من الدواوین المصنّفة فی ضروب العلم و انواع المعرفة» است،
توسط کودرا و تاراگو در مجموعه کتابخانه عربی اسپانیایی مجلدات نهم و دهم، و به نام «فهرست کتابهای علوم مختلفی که مدرسان تدریس می‌کرده‌اند۱» انتشار یافته است. کودرا
در مقدمه ارزشمندش بر فهرسة، بر اساس اشاره
ابن ابار ،
احتمال می‌دهد که ابن خیر در زمینه کتاب شناسی دو اثر
تألیف کرده باشد، یکی «
برنامج» - که به نظر او به دست ما نرسیده - و دیگری فهرسة، ولی چنانکه عبدالعزیز اهوانی
خاطرنشان می‌کند در خود متن فهرسة لفظ «
برنامج» و «فهرسة» برای اشاره به فهارس شیوخ به طور یکسان و مترادف به کار رفته است. نه تنها در متن فهرسة بلکه اصولاً در اندلس،
برنامج و فهرسة از لحاظ تاریخی عناوین اصطلاحی مترادفی هستند.
افزون بر این، ابن خیْر در فهرسة اشاره‌ای به اثر دیگری از خود در این زمینه نمی‌کند.
اتفاق منابع قدیمی نیز در تألیف فقط یک اثر کتاب شناختی به دست ابن خیر - حتی ظاهر متن تکمله چنانکه کودرا نیز می‌پذیرد
همراه با دلایل دیگری که ذکر شد - امکان می‌دهد که احتمال کودرا را مردود بدانیم. از این رو، اشاره ابن ابار در تکمله به
برنامج ابن خیر جز به فهرسة او برنمی‌گردد، همچنین، ابن ابار از
برنامج با عبارت «
برنامج‌ُ له ضَخَم‌َ» یاد می‌کند و از کمیت معتنابه فهرسة سخن می‌گوید. وی بنا به نامه ابن خیر به جابر بن احمد القرشی کمیت فهرسة را ۱۰ جزء ۳۰ ورقی برمی‌شمارد
که با صفحات نسخه اساس چاپ کودرا سازگار است.
ابن خیر
مبتکر فهرست نگاری نیست، زیرا «فهرست» نویسی در عالم اسلامی و «
برنامج» نویسی در اندلس در زمان او - و پیش تر از او نیز - امری
شایع بوده است، و علاوه بر تحقیقات معاصر
از خود فهرسة ابن خیر نیز این نکته را می‌توان دریافت.
اما از میان این فهارس و برامج، که «شجره‌نامه علمی» مؤلفان آنها محسوب می‌شده، معدودی از گزند روزگار در امان مانده است. فهرسة ابن خیر که بیش‌از ۱۰۴۰ کتاب را
در بردارد، بزرگ‌ترین فهرستی است که از عالمان اندلس به دست ما رسیده است.
چنانکه پیش‌تر از ابن ابّار نقل شد، اثر ابن خیر در زمان تألیف نیز در کنار فهارس موجود آن زمان از لحاظ
حجم و
گستردگی قابل توجه بوده است.
فهرسة ابن خیر با مقدمه‌ای استادانه و مستند به حدیث - چنانکه تسلط و دانش‌نویسنده‌اش را به
حدیث آشکار می‌کند
- در ارزش
علم ، تقیید علم به اسناد،
تبلیغ و
نشر حدیث و توصیه‌ها و آموزش‌هایی به شاگردان در شیوه‌های
روایت شروع می‌شود. این فهرسة به ذکر کتبی می‌پردازد که ابن خیر آنها را نزد استادان گوناگون خود در سالهای مختلف خوانده بوده است، و شامل ذکر عنوان کتاب و مؤلف آن و استادی که کتاب نزد او خوانده شده و سلسله سند آن تا مؤلف اصلی و گاه ذکر مکان و زمان مجلس درس است. فهرسة بر اساس موضوع مرتب است: نخستین باب آن در علوم
قرآنی است. ابوابی در حدیث،
تاریخ و
رجال ، سیر و انساب،
فقه مالکی ،
اصول فقه ، تعبیر
رؤیا ،
زهدیات ، مؤلَّفات‌ِ اساتید و نحو و لغت و ادب در پی می‌آید. بابهای پایانی به ذکر فهارس شیوخ، بحثی در
اجازه و معرفی مشایخ به تفکیک محل و
موطن آنها اختصاص دارد. چنانکه از ابواب کتاب برمی‌آید، فهرسة فاقد ترتیب موضوعی دقیق است. به علاوه، مطالعه کتاب نشان می‌دهد که از لحاظ شیوه تنظیم و یاد کرد مشایخ هم یکدست نیست. گاهی از زمان و مکان مجلس درس یاد می‌کند و اغلب هر دو یا یکی از آنها را معطل می‌گذارد. درباره مشایخ خود نیز، جز در مواردی و به کوتاهی، سخنی نمی‌گوید.
با این‌همه فهرسة حاوی اطلاعات ذی قیمتی در باب آموزشهای علمی در اسپانیای مسلمانان قرن ۶ق/۱۲م است. آگاهی‌هایی درباره کتب مشهور و مرجع تدریس آن دوران و محلها و روشهای آموزش از طریق آن به دست می‌آید و این اصلی‌ترین تفاوت فهرسة و فهارس مشابه آن با فهارسی چون الفهرست
ابن ندیم است. مثلاً از طریق آن می‌توان دانست کدام یکی از کتابهای
نحو در اشبیلیه
سده ۶ق مورد توجه و تدریس بوده است. به تعبیر
اهوانی از طریق فهرسة و امثال آن می‌توان به «مناطق نفوذ» کتابها و مؤلفان پی برد. فهرسة حتی برای برخی جنبه‌های جامعه‌شناسانه می‌تواند مفید باشد. چندین استاد در آن با القابی چون «وزیر»، «ذوالوزارتین»، «صاحب الشرطة»، «صاحب المظالم» یاد می‌شوند.
روی هم رفته، از متن کتاب چنین برمی‌آید که ابن خیر علم‌اندوزی خود را با دقت و پشتکار و شوق درآمیخته و همچون
اسلاف خود رنج سفرهای متعددی را در جست و جوی استاد و علم برخود هموار کرده است. ابن ابار مجموع مشایخ او را صد و اندی رقم می‌زند.
به‌جز فهرسة، تنها یک اثر دیگر از ابن خیر در دسترس است و آن
حاشیه او بر
صحیح مسلم است. بر اساس گفته کتانی
حواشی ابن خیر شامل فوائد لغوی یعنی شرح
الفاظ مشکله و گاه تفسیر برخی
معانی صحیح است. نسخه این حاشیه در کتابخانه قرویین فارس موجود است
نخستین استاد او ابوالحسن (یا ابوالحسین) شریح بن محمد الرعینی
قاضی و خطیب اشبیلیه است.
ابن خیر تا هنگام مرگ استاد (۵۳۹ق/۱۱۴۴م)، با آنکه سفرهایی به قرطبه و دیگر شهرها می‌کند.
در حلقه او باقی می‌ماند و از شاگردان ملازم و خاص او به شمار می‌رود.
از آنچه ابن خیر خود در فهرسة تصریح کرده می‌توان دانست که پس از اشبیلیه احتمالاً نخست به قرطبه و سپس به شهرهای مختلف اندلس چون جزیره خضراء، المریّه، جزیره طریف، و شلب سفر کرده
و در این میان بارها به اشبیلیه و قرطبه بازگشته است، چنانکه در شهر اخیر همچون موطن خود، که در آن به درس می‌نشست از احترام برخوردار شده و همین شهرت و احترام در اواخر عمر (۵۷۳ق) منصب
امامت جامع قرطبه را برای وی فراهم آورده است.
ابن ابار، ابن خیر را به گستردگی
دانش و
نیکی رفتار اجتماعی وصف می‌کند و نوشته‌های او را در غایت
صحت و اتقان می‌داند. وی تصریح می‌کند که در تکمله از
برنامج ابن خیر استفاده کرده است.
ابن خیر در سالهای پیری و استادی نیز به مجلس درس مشتاق بوده است. آخرین تاریخی که در فهرسة
برای این مجالس ذکر می‌کند. ۵۶۴ق است و این ضمناً نشان می‌دهد که تألیف فهرسة را بعد از این تاریخ و در دهه پایانی عمر به پایان برده است.
(۱) ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۲) ابن خیر، محمد، فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
(۳) اهوانی، عبدالعزیز، «کتب برامج العلماء فی الاندلس»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
(۵) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۶) زبیدی، تاج العروس.
(۷) زرکلی، اعلام.
(۸) ضبی، احمد، بغیة الملتمس، مادرید، ۱۸۸۴م.
(۹) کتانی، عبدالکریم، فهرس الفهارس، فاس، ۱۳۴۶ق/ ۱۹۲۷م.
(۱۰) کودرا، مقدمه بر فهرسة، به کوشش کودرا و تاراگو، سرقسطه، ۱۸۹۳م.
(۱۱) مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خیر»، ج۳، ص ۱۱۷۹.
