ابن‌خلاد ابومحمد حسن بن عبدالرحمان رامهرمزی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ خَلاّدِ رامُهُرْمُزی، ابومحمد حسن بن عبدالرحمان (د ۳۵۸ق/۹۶۹م)،
قاضی ،
محدث و ادیب ایرانی، که او را خلادی نیز گفته‌اند.
در
رامهرمز خوزستان می‌زیسته‌است،
او را
محدث عجم نیز خوانده‌اند.
عجاج خطیب در مقدمه
المُحدَّث الفاصل با توجه به روزگار زندگانی شیوخ ابن خَلاّد، تولد او را در حدود ۲۶۵ق/۸۷۹م دانسته است.
وی از پدر خویش
و گروهی دیگر چون محمد حضرمی، ابوحصین وادعی
و محمد بن عثمان بن ابی شیبه
استماع کرد. برخی از مشایخ او را
ذهبی
نام برده، اما ذکر بیش‌تر آنان در کتاب‌های خود ابن خلاد (امثال
الحدیث،
المحدّث الفاصل، جم) آمده است. ذهبی
اولین استماع ابن خلاد را در ۲۹۰ق/۹۰۳م دانسته است، اما با توجه به آنچه در بالا ذکر شد، خیلی پیش‌تر از این تاریخ استماع
حدیث کرده است. ابن خلاد پیش از ۲۹۰ق آهنگ
سفر کرد
و از گروهی از
محدثان شیراز حدیث شنید
و نوشت.
وی در خوزستان منصب
قضا یافت
و با وزیران
و رئیسان مراوده داشت؛ به خصوص با
ابن عمید (ه م) رابطه نزدیک داشت
و با او مکاتبه می‌کرد.
ثعالبی افزون بر آنکه در شرح‌زندگی ابن‌خلاد مقداری‌ازاشعار او را می‌آورد،
ضمن گزارش احوال ابن عمید نیز به
تفصیل از ارسال هدایای ابن خلاد به وی
و مبادله نامه‌های منظوم میان آن دو یاد کرده
و قطعاتی از آن منظومه‌ها را آورده است.
وجود چنین ارتباط نزدیکی
بین ابن خلاد
و شخصیت عالی مقام
و فاضلی چون ابن عمید
و لحن احترام آمیز ابن عمید در نامه‌ها
و اشعاری که خطاب به ابن خلاد نوشته
و سروده است، فضل
و مقام والای ابن خلاد را می‌رساند.
ابن عمید، ظاهراً هنگامی که
بیمار بوده در نامه‌ای به ابن خلاد، همنشینی او را درمان
و دیدار او را داروی درد خویش خوانده
و وی را نزد خود دعوت کرده است. ابن خلاد نیز در نامه‌ای که از محضر ابن عمید به منزل خویش نوشته، او
و مجلس او را ستوده است.
ابن خلاد با
حسن بن محمد مهلبی نیز رابطه نزدیک داشت
و چون مهلبی به وزارت معزالدوله دیلمی رسید، در تهنیت او اشعاری نوشت. مهلبی در نامه‌ای که در پاسخ ابن خلاد نگاشته نثر
و نظم او را ستوده است.
ابن خلاد از اقران قاضی ابوالقاسم علی بن محمد تنوخی بود
و ابوشجاع عضدالدوله فنا خسرو را مدح گفت.
امین
تألیف کتاب
الریحانتین
و ارتباط نزدیک ابن خلاد با ابن عمید
و مهلّبی
و مدح عضدالدوله را از قرائن
تشیع او می‌شمارد. تحریر کلمه علیهم‌السلام، پس از نام
علی بن حسن بن علی علیه‌السلام در
المحدث الفاصل را نیز می‌توان بر این قراین افزود.
ابن ندیم خوبی
و ملاحت تألیفات ابن خلاد را ستوده
و او را از پیروان
جاحظ شمرده است.
کسانی مانند محمد صیداوی، حسن ابن لیث شیرازی، احمد بن مردویه، احمد بن اسحاق نهاوندی، ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن علی بغدادی
و نیز ابومحمد حسن شریف محمدی که از مشایخ
طوسی
و نجاشی است، از ابن خلاد روایت کرده‌اند.
ابوعبدالله محمد بن عبدالعزیز شیرازی حافظ در تاریخ فارس چنین آورده که ابن خلاد تا حدود ۳۶۰ق/۹۷۱م در رامهرمز می‌زیسته است..
اغلب منابع قدیمی تاریخ مرگ او را ۳۶۰ق یا حدود آن سال می‌دانند.
ثعالبی
مرثیه‌ای را که یکی از دوستان ابن خلاد در مرگ او سروده، نقل کرده است.
ابن ندیم
این آثار را از ابن خلاد نام می‌برد: ادب الموائد؛ ادب الناطق؛ امام التنزیل؛ امثال النبی (امثال
الحدیث)؛ ربیع المتیّم؛ الرثاء
و التعازی؛ الریحانتین الحسن
و الحسین؛ رسالة السفر؛ الشیب
و الشباب؛ العلل فی مختار الاخبار؛ المناهل
و الاعطان؛ النوادر
و الشوارد. یاقوت
کتاب
المحدث الفاصل بین الراعی
و الواعی و مباسطة الوزراء را نیز بر اینها می‌افزاید: در بعضی منابع نوشته‌ای در باب
اطعمه به او نسبت داده‌اند. مصراع «کتابی المصنف فی الاطعمه» در قصیده‌ای که ابن خلاد برای ابن عمید فرستاده
مؤیّد این سخن است. از میان آثار یاد شده، اکنون تنها این دو کتاب در دست است.
این کتاب حاوی ۱۴۰ مثل است که از
پیامبر اسلام صلیاللهعلیه
وآله روایت شده است. مضامین این امثال، موافق با امثال
قرآن مجید ،
و مشتمل بر موضوعاتی چون
وعد و وعید ،
حلال
و حرام
و ایمان
و کفر است. ابن خلاد بعضی از کلمات این امثال را شرح کرده
و در برخی موارد برای
بیان معانی آن شواهدی از قرآن کریم آورده
و گاه به اشعار
و امثال دیگر استناد نموده
و به توضیح
حدیث و غایات
و مقاصد آن پرداخته است. امثال
الحدیث بر ۷ جزء مرتب شده
و ابوالقاسم عبدالله بن احمد بغدادی، در محرم ۳۳۳ق/اوت ۹۲۴م آن را از ابن خلاد در رامهرمز شنیده است.
این کتاب یک بار به کوشش امة الکریم القرشیه با مقدمه‌ای به زبان آلمانی
و فهارس متعدد
و پانویسی‌ها، در
استانبول (مکتبة الاسلامیه، بدون تاریخ)
و بار دیگر به کوشش عبدالعلی عبدالحمید اعظمی در
بمبئی (دارالسلفیة، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م) چاپ شده است.
المُحدَّث الفاصل بین الراوی و الواعی، در علم اصول
الحدیث.
المُحدّث نخستین‌کتاب از مجموعه‌کتابهایی است که در سده‌های۲و۳ق/ ۸
و ۹م در قواعد مربوط به قبول یا ردّ
احادیث منسوب به
پیامبر صلیاللهعلیه
وآله نوشته شده
و ابن حجر آن را اولین کتاب در علم
حدیث دانسته است.
ابن صلاح که از این کتاب به کرات نقل می‌کند، در مواردی
اشاراتی انتقادآمیز به روش علامت گذاری ابن خلاد در تخریج
حدیث دارد. کتاب مذکور به کوشش محمد عجاج خطیب با مقدمه مبسوط
و فهارس متعدد در ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م در بیروت چاپ شده است.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) ابن حجر، احمد، نخبة الفکر، به کوشش
و ناسو لیس، کلکته، ۱۸۶۲م.
(۳) ابن خلاد رامهرمزی، حسن، امثال
الحدیث، به کوشش امة الکریم القرشیة، استانبول، مکتبة الاسلامیه.
(۴) ابن خلاد رامهرمزی، حسن،
المُحدّث الفاصل، به کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
(۵) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۶) ابن صلاح، عثمان، علوم
الحدیث، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۷) ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۸) ابن ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، هاله، ۱۸۷۲م.
(۹) امین، محسن، اعیان الشیعه، به کوشش حسن امین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۰) ثعالبی، عبدالملک، یتیمة الدهر، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالفکر.
(۱۱) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳-۱۳۳۴ق.
(۱۲) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط
و اکرم بوشی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، به کوشش عبدالرحمان یحیی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.
(۱۴) عجاج خطیب، محمد، مقدمه بر
المحدث (نک: ابن خلاد در همین مآخذ).
(۱۵) یاقوت، ادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خلاد رامهرمزی»، ج۳، شماره۱۱۶۲.
