ابن‌خطیب بدرالدین ابوالمعالی محمد بن علی اربلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ خَطیب‌ِ اِرْبِلی، بدرالدین ابوالمعالی محمد بن علی (۶۸۶ - ۷۵۵ق/۱۲۸۷-۱۳۵۴م)، ادیب، شاعر، نویسنده، نحوی و فقیه شافعی است.
نسبت او را اربلی موصلی گفته‌اند. از انتساب وی به اربل و سپس به موصل چنین برمی‌آید که در اربل
عراق زاده شده و بعد از آن در
موصل اقامت گزیده است.
ابن حجر
او را مردی باهوش و خردمند می‌داند که حافظه‌ای شگرف داشت، چنانکه الحاوی الصغیر را در ۶۰ روز و شمسیه در
علم منطق را یک روزه حفظ کرد. در
علم قرائات نیز متبحر بود.
از جمله کسانی که نزد وی شاگردی کرده‌اند،
ابن رافع است که در ذیل
تاریخ بغداد استاد را ستوده است.
از نحوه زندگانی او اطلاعی در دست نیست، جز اینکه روزگاری به نمایندگی از جانب امیر موصل به
مصر رفت و پس از ۵۰ روز اقامت در مصر به موصل بازگشت. غیر از ارجوزه‌ای که از آن به تفصیل سخن خواهد رفت، آنچه از نظم او در میان کتب برجای مانده دو
بیت زیبای عاشقانه است.
آثاری که به ابن خطیب نسبت داده‌اند، عبارتند از:
۱. حاشیه بر کتاب تسهیل الفوائد ابن مالک در
نحو ۲. شرحی بر کتاب الحاوی الصغیر، تألیف شیخ نجم‌الدین قزوینی شافعی که در بیان فروع
مذهب شافعی نگاشته شده است.
۳. شرح کتاب الکافیة الشافیة ابن مالک در نحو
۴. بروکلمان رساله‌ای به نام فی تعریف العلوم بدو نسبت داده است؛
(محمد بن علی ابن خطیب اربلی) ذکر کرده و گوید آن را در مدت یک روز یا کمتر در «رنداد»
یا «مرتداد» (شاید مراد او، ماه مرداد بوده)، در ۷۲۹ق/۱۳۲۹م سروده است.
این ارجوزه در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م در مجلة المشرق... تحت عنوان «جواهر النظام فی معرفة الانغام» انتشار یافت.
ناشر صریحاً متذکر می‌گردد که با وجود تفحص بسیار هیچ گونه اطلاعی درباره ناظم ارجوزه نیافته و در هیچ یک از فهرستهای اروپا و مصر و آستانه (استانبول) ذکری از آن ندیده است.
در ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م عزاوی نسخه دیگری به دست آورد و آن را پس از مقابله با متن المشرق در کتاب خود الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان مجدداً به چاپ رسانید.
شرحی بر ارجوزه با نام برء الاسقام، شرح القصیدة فی الانغام در کتابخانه برلین (شم ۵۵۱۵) موجود است که در آغاز آن به مؤلف
قصیده ، یعنی «محمد بن (علی) الخطیب اربلی» اشاره شده است پیدا شدن همین ارجوزه سبب گردید که بسیاری از مؤلفان معاصر، ابن خطیب را در
موسیقی نیز صاحبنظر بدانند. عزاوی از این حد نیز فراتر رفته با تمسّک به کتاب مسالک الابصار، ابن خطیب را از مشاهیر موسیقی روزگار خود می‌شمارد که در مجالس غنای هولاکو شرکت می‌کرده است. همو جمال‌الدین دیسنی (الدّاسنی) را از جمله شاگردان وی در علم موسیقی می‌داند،
اما از آن‌جا که هیچ یک از متقدمین ذکری از ابن ارجوزه به میان نیاورده و حتی اشاره‌ای به شناخت وی از علم موسیقی نکرده‌اند، و نیز با توجه به مرتبت او در
علم فقه ، پذیرفتن آمد و شدهای او به مجالس
غنا سخت بعید به نظر می‌رسد.
از سالهای پایان زندگی او اطلاعی در دست نیست و حتی منابع کهن، با آنکه برخی تاریخ ولادت وی را آورده‌اند، گویی از سال وفاتش بی‌اطلاع بوده‌اند.
حاجی خلیفه هم که به
وفات او اشاره کرده، تاریخ نادرستی آورده است.
تاریخ یاد شده در آغاز مقاله، از قول متأخران است.
(۱) ابن حجر عسقلانی احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
(۲) بغدادی، هدیه.
(۳) حاجی خلیفه، کشف.
(۴) عزاوی عباس، الموسیقی العراقیة فی عهد المغول و الترکمان، بغداد، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
(۵) المشرق.
(۶) «جواهر النظام فی معرفة الانغام»، س ۱۶، ۱۹۱۳م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن خطیب اربلی»، ج۳، ص۱۱۵۴.
