• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌حرزهم ابوالحسن‌ علی‌ بن اسماعیل‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبن حِرْزِهِم‌، علی‌ بن اسماعیل‌ بن محمد بن عبدالله‌ (د ۵۵۹ق‌/ ۱۱۶۴م‌)، فقیه ‌ و صوفی ‌ مغربی می باشد‌.



وی‌ اهل‌ فاس‌ بوده‌ و کنیه‌اش‌ را ابوالحسن‌ گفته‌اند و نسبش‌ را به‌ عثمان‌ بن عفّان‌ رسانده‌اند.
[۱] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۱، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۲] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۳] ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۶۵، رباط، ۱۹۷۲م‌.
[۴] ا بن ابار، محمد، التکملة لکتاب‌ الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م‌.



ضبط دیگر نام‌ او ابن حِرِزم‌ و ابن حرازِم‌ است‌
[۵] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۸، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
که‌ ظاهراً بیش‌تر در تداول‌ عامه ‌ به‌ کار می‌رفته‌ است‌.
[۶] یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.



وی‌ در سراسر مغرب‌، مورد تکریم‌ و احترام‌ بوده‌ تا جایی‌ که‌ او را رئیس‌ الفقهای‌ آن‌ دیار خوانده‌اند.
[۷] یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
[۸] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۹] ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.



در منابع‌، او را فقیه‌، حافظ، زاهد ، عالم‌، محدث ‌، مفسر و نحوی‌ گفته‌اند
[۱۰] یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
[۱۱] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۱۲] ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
[۱۳] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌،ج۱، ص۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۱۴] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌،ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
.
[۱۵] ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب‌ الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م‌.



وی‌ مردی‌ زاهد و پرهیزگار بود و به‌ اغراض‌ دنیایی‌ اعتنایی‌ نداشت‌. نقل‌ کرده‌اند که‌ پس‌ از مرگپدر ، سهم‌ الارث‌ خویش‌ را به‌ اصرار به‌ برادرش‌ ابوالقاسم‌ بخشید
[۱۶] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۱۷] باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
.


در آن‌ روزگار عقاید و آثار امام‌ محمد غزالی‌ در میان‌ دانشمندان‌ مغرب‌ به‌ شدت‌ مورد مناقشه ‌ و بحث ‌ و جدل ‌ بود؛ طبعاً ابن حرزهم‌ نیز به‌ بررسی‌ آراء و کتب‌ غزالی‌، به‌ ویژه‌ احیاء العلوم‌ ، پرداخت‌. گویند مدتی‌ گوشه‌ گرفت‌ و به‌ مطالعه دقیق‌ این‌ اثر مشغول‌ شد، تا سرانجام‌ آثار انکار در وی‌ پدید آمد و حتی‌ آراء غزالی ‌ را بدعت ‌ و خلاف‌ سنت ‌ تشخیص‌ داد؛
[۱۸] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۱۹] یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
.
[۲۰] یافعی‌، عبدالله‌،مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
[۲۱] سبکی‌، عبدالوهاب‌، بقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.



از این‌ روی‌ فتوا به‌ سوختن‌ تمامی‌ نسخه‌های‌ کتاب‌ احیاء العلوم‌ داد، و از حاکم‌ وقت‌ نیز خواستار تأیید و اجرای‌ این‌ فتوا شد. جمع‌ آوری‌ نسخه‌های‌ احیاء در روز پنجشنبه‌ پایان‌ گرفت‌ و قرار وی‌ و دیگر فق‌ها بر آن‌ بود که‌ فردای‌ آن‌ روز، کتاب‌ها را جملگی‌ بسوزانند.
[۲۲] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۲۳] یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.

ظاهراً این‌ نخستین‌ بار نبود که‌ در مغرب‌ با آثار غزالی‌ چنین‌ رفتاری‌ می‌شد. قبلاً نیز فق‌ها و دستگاه‌ حکومتی‌ در این‌ باب‌ چنین‌ تصمیمی‌ گرفته‌ بودند و خود ابن حرزهم‌ نیز در جوانی‌ درباره آن‌ از فقها استفتاء کرده‌ بود.
[۲۴] ابن زیات‌، یوسف‌،التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۲، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۲۵] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۲۶] ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۵۵۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.



لیکن‌ این‌ بار بر پایه گزارش‌ برخی‌ منابع‌ کار احراق‌ نسخ‌ احیاء در نتیجه خوابی‌ که‌ ابن حرزهم‌ دید، به‌ انجام‌ نرسید.
[۲۷] ابن زیات‌، یوسف‌،التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۲۸] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۲۹] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.



پس‌ از این‌ واقعه‌ وی‌ بار دیگر به‌ مطالعه احیاء العلوم‌ پرداخت‌ و به‌ موافقت‌ این‌ کتاب‌ با قرآن ‌ و سنّت‌ معتقد شد.
[۳۰] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۳۱] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۳۲] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.



بعید نیست‌ که‌ رابطه عموی‌ ابن حرزهم‌ با غزالی
[۳۳] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۱-۷۲، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
در تغییر عقیده وی‌ مؤثر بوده‌ باشد، از این‌ پس‌ تمایل‌ به‌ تصوّف‌ در او پدید آمد و به‌ تدریج‌ قوت‌ گرفت‌، به‌ طوری‌ که‌ همه کسانی‌ که‌ از او سخن‌ گفته‌اند او را با عنوان‌ صوفی ‌ یاد کرده‌اند.
[۳۴] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۳۵] سبکی‌، عبدالوهاب‌،طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۳۶] سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
[۳۷] ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
[۳۸] مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۱، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
[۳۹] مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۲، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.



ابن زیات‌ می‌گوید
[۴۰] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
که‌ وی‌ در تصوف‌ بر طریقه ملامتیّه‌ بوده‌ است‌.


وی‌ سرانجام‌، ابن عربی‌ (ابوبکر محمد بن عبدالله‌ اندلسی‌، د ۵۴۳) را - که‌ از مریدان‌ حجة الاسلام‌ غزالی‌ بود - به‌ شیخی‌ برگزید و از او خرقه ‌ دریافت‌ داشت‌
[۴۱] ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر،ص ۹۳ به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
[۴۲] باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌،ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
[۴۳] مقری‌، احمد، ج۵، ص۲۴۱، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
[۴۴] مقری‌، احمد، ج۵، ص۲۴۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
پس‌ تصوف‌ ابن حرزهم‌ می‌بایست‌ تصوفی‌ معتدل‌، از آن‌ نوع‌ که‌ غزالی‌ بدان‌ پای‌بند بود، باشد،


وی‌ کتاب‌ احیاء العلوم‌ غزالی‌ را همواره‌ مورد ستایش‌ قرار می‌داد
[۴۵] باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌،ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
.


و ظاهراً مدتی‌ نیز به‌ تدریس‌ کتاب‌ الرعایة محاسبی‌ اشتغال‌ داشته‌ است‌.
[۴۶] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۳۱۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۴۷] ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م‌.
وی‌ در راه‌ تصوف‌، انزوا پیش‌ نگرفت‌ و از اجتماع‌ و مجالس‌ درس‌ و وعظ نبرید.


پس‌ از آنکه‌ به‌ شهر مراکش‌ کوچید شاگردان‌ و پیروان‌ بسیار یافت‌ (بابا تنبکتی‌، ص۱۹۸؛
[۴۸] ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۴۶۴، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
که‌ از میان‌ آنان‌ دو تن‌ نامبردارترند: یکی‌ ابو مدین‌ الغوث‌ (ه م‌) عارف‌ عالی‌ مقام‌ (ا بن زیارت‌، ص۳۱۷؛
[۴۹] ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م‌.
که‌ به‌ گفته مقری‌تلمسانی‌
[۵۰] مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۲، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
از ابن‌حرزهم‌ خرقه‌ گرفت‌ و دیگری‌ ابوعبدالله‌ تاودی‌ (بابا تنبکتی‌، ص۱۹۸).


اما جانشینش‌ در وعظ و ارشاد و تدریس‌ الرعایة عیسی‌ بن الحداد
[۵۱] ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۵۰۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
بوده‌ است‌.


وی‌ هیچ‌ گاه‌ از دعوت‌ مردم‌ به‌ زهد ، توبه ‌دادن‌ و راهنمایی‌ قوم‌ باز نایستاد،
[۵۲] باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
و با امرا و حکام‌ با شجاعت ‌ و تا حدّی‌ درشتی‌ روبه‌رو می‌شد.
[۵۳] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۵۴] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۱، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۵۵] ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۲۵، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.



نمونه‌ای‌ از شجاعت‌ او در مقابله با امراء ماجرای‌ ابوالحکم‌ ابن برّجان‌ (ه م‌) است‌ که‌ از صوفیه پیرو امام‌ غزالی‌ و از مخالفان‌ جدّی‌ دستگاه‌ حکومتی‌ بود. ابن برجان‌ را به‌ جرم‌ تأویل‌ محکوم‌ کردند و پس‌ از مرگش‌، سلطان‌ امر داد که‌ جسد وی‌ را در مزبله‌ بیندازند. چون‌ ابن حرزهم‌ از این‌ حکم‌ با خبر شد، دعوتی‌ علنی‌ از مردم‌ کرد تا به‌ تشییع‌ جنازه‌اش‌ بشتابند و او را «فاضل‌ فقیه‌ و زاهد» خواند. دعوت‌ وی‌ البته‌ کارگر افتاد و جنازه ابوالحکم‌ با احترام‌ تمام‌ به‌ خاک ‌ سپرده‌ شد.
[۵۶] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۵۷] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.



کرامات ‌ و مکاشفاتبسیاری‌ نیز به‌ او نسبت‌ داده‌اند؛
[۵۸] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۵۹] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۳، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۶۰] ابن قاضی‌، احمد، ج۲، ص۴۶۴، جذوة الاقتباس‌، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
[۶۱] ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۴۶۵، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
و از جمله این‌ کرامات‌، یکی‌ پیشگویی ‌ زمان‌ مرگش ‌ بوده‌ است‌.
[۶۲] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۶۳] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
[۶۴] ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، ج۱، ص۲۶۵، الانیس‌ المطرب‌، رباط، ۱۹۷۲م‌.



وفات‌ او در آخرین‌ روز، یا به‌ قول‌ ابن زیات‌ در اواخر شعبان ‌ در زادگاهش‌ روی‌ داد و همان‌جا دفن‌ شد.
[۶۵] ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص‌ ۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
و چنانکه‌ از گفته باباتنبکتی‌
[۶۶] باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
برمی‌آید، مدفنش‌ نزد مردم‌ از مزارات‌ متبرک‌ شمرده‌ می‌شد، و ظاهراً بدین‌ سبب‌ بود که‌ سلطان محمد بن عبدالله‌ در ۱۱۷۷ق‌/۱۷۶۳م‌ امر به‌ بنای‌ گنبدی‌ بر گور او کرد.
[۶۷] ناصری‌، احمد، الاستقصالاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصی‌، ج۸، ص۱۹، به‌ کوشش‌ جعفر الناصری‌ و محمد الناصری‌، دارالبیضا، ۱۹۵۶م‌.



آرامگاه ‌ ابن حرزهم‌ تقریباً در ۱۵ کیلومتری‌ جنوب‌ شرقی‌ فاس‌ قرار دارد و به‌ نام‌ خود او «سیدی‌ حَرازم‌» خوانده‌ می‌شود و زیارتگاه ‌ مردم‌ است‌.


(۱) ا بن ابار، محمد، التکملة لکتاب‌ الصلة، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م‌.
(۲) ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، رباط، ۱۹۷۲م‌.
(۳) ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
(۴) ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
(۵) ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
(۶) ابن قنفذ، احمد، الوفیات‌، به‌ کوشش‌ عادل‌ نویهض‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/۱۹۸۳م‌.
(۷) باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
(۸) سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
(۹) مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
(۱۰) ناصری‌، احمد، الاستقصالاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصی‌، به‌ کوشش‌ جعفر الناصری‌ و محمد الناصری‌، دارالبیضا، ۱۹۵۶م‌.
(۱۱) یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.


۱. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۱، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۲. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۳. ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۶۵، رباط، ۱۹۷۲م‌.
۴. ا بن ابار، محمد، التکملة لکتاب‌ الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م‌.
۵. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۸، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۶. یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۷. یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۸. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۹. ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
۱۰. یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۱۱. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۱۲. ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
۱۳. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌،ج۱، ص۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۱۴. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌،ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۱۵. ابن ابار، محمد، التکملة لکتاب‌ الصلة، ج۳، ص۲۳۲، به‌ کوشش‌ فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۹۱۵م‌.
۱۶. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۱۷. باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۱۸. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۱۹. یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۱، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۲۰. یافعی‌، عبدالله‌،مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۲۱. سبکی‌، عبدالوهاب‌، بقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۲۲. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۲۳. یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، ج۳، ص۳۳۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ق‌.
۲۴. ابن زیات‌، یوسف‌،التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۲، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۲۵. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۳، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۲۶. ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۵۵۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
۲۷. ابن زیات‌، یوسف‌،التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۲۸. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۲۹. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۳۰. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۳۱. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۳۲. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۳۳. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۷۱-۷۲، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۳۴. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۳۵. سبکی‌، عبدالوهاب‌،طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۵۹، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۳۶. سبکی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الکبری‌، ج۶، ص۲۶۰، به‌ کوشش‌ عبدالفتاح‌ محد حلو و محمود محمد طناجی‌، قاهره‌، ۱۳۸۸ق‌/۱۹۶۸م‌.
۳۷. ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۱۲، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
۳۸. مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۱، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
۳۹. مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۲، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
۴۰. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۴۱. ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر،ص ۹۳ به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
۴۲. باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌،ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۴۳. مقری‌، احمد، ج۵، ص۲۴۱، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
۴۴. مقری‌، احمد، ج۵، ص۲۴۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
۴۵. باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌،ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۴۶. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۳۱۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۴۷. ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م‌.
۴۸. ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۴۶۴، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
۴۹. ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، ج۱، ص۲۷۰، رباط، ۱۹۷۲م‌.
۵۰. مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، ج۵، ص۲۴۲، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۸م‌.
۵۱. ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۵۰۲، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
۵۲. باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۵۳. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۵۴. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۱، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۵۵. ابن قنفذ، احمد، انس‌ الفقیر و عزّ الحقیر، ج۱، ص۲۵، به‌ کوشش‌ محمد الفاسی‌ و افور، رباط، ۱۹۶۵م‌.
۵۶. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۸، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۵۷. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۵۸. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۵۹. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۳، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۶۰. ابن قاضی‌، احمد، ج۲، ص۴۶۴، جذوة الاقتباس‌، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
۶۱. ابن قاضی‌، احمد، جذوة الاقتباس‌، ج۲، ص۴۶۵، رباط، ۱۹۷۳-۱۹۷۴م‌.
۶۲. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۴۹، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۶۳. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص۱۵۰، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۶۴. ابن ابی‌ زرع‌، علی‌، ج۱، ص۲۶۵، الانیس‌ المطرب‌، رباط، ۱۹۷۲م‌.
۶۵. ابن زیات‌، یوسف‌، التّشوف‌ الی‌ رجال‌ التّصوف‌، ج۱، ص‌ ۱۴۷، به‌ کوشش‌ ا فور، رباط، ۱۹۵۸م‌.
۶۶. باباتنبکتی‌، احمد، «نیل‌ الابتهاج‌ بتطریز الدیباج‌»، در حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن فرحون‌ یعمری‌، ج۱، ص۱۹۸، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌/۱۹۳۲م‌.
۶۷. ناصری‌، احمد، الاستقصالاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصی‌، ج۸، ص۱۹، به‌ کوشش‌ جعفر الناصری‌ و محمد الناصری‌، دارالبیضا، ۱۹۵۶م‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌حرزهم »،ج ص۱۰۹۴.    


رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن ششم




جعبه ابزار