ابن وحشیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احمد بن علی کلدانی (
۲۳۹ ـ حدود
۳۲۴ق) معروف به
ابن وحشیه، فیلسوف، طبیب، گیاه‌شناس و منجم
صوفی در
قرن سوم و چهارم هجری قمری بود. وی به
علوم غریبه،
سحر،
شعبده و
جادو نیز اشتغال داشته و همچنین پژوهش‌هایی در مورد سموم، زهرها و پادزهرها هم انجام داده است.
ابوبکر احمد بن علی بن قیس بن مختار کلدانی (کسدانی) معروف به
ابن وحشیه در حدود سال ۲۳۹ یا
۲۴۶ هجری در قسّین (ناحیه‌ای از نواحی
کوفه) به دنیا آمد.
از زندگی فردی و اجتماعی او اطلاع زیادی در دست نیست و حتی خاورشناسانی چون پاول کراس در وجود او نیز تردید کرده‌اند؛ اما بسیاری نیز وجود این شخصیت را باور دارند
و گفته‌اند او از نژاد آرامی بوده
که نسبش به نبطیان (ساکنان قدیم
عراق) می‌رسیده است.
ابن حشیه صوفی، ستاره شناس، طبیب،
فیلسوف،
گیاه شناس، عالم به کیمیاگری، کشاورزی، سحر و شبعده و جادوگری و پژوهشگر در مورد سموم، زهرها و پادزهرها بود و کتاب‌هایی در این زمینه داشت
که برخی از آنها باقی مانده است.
ابن وحشیه افزون بر آشنایی کامل به زبان هندی و ترجمه برخی آثار هندی به
زبان عربی،
یکی از سخنوران نبط در زبان کسدانیان بود و با لغت کسدانی (نبطی) نیز آشنایی کامل داشت و به ترجمه برخی کتاب‌های نبطیان نیز پرداخت.
وی عملاً ادعا می‌کرد ساحر است و
طلسم می‌سازد و صنعت
کیمیا را در اختیار دارد.
شاگرد و همکار او
ابوطالب احمد بن حسین بن علی زیّات بود که
ابن وحشیه هشتاد برگ از کتاب الفلاحه خود را برایش املا کرد.
کیمیاگر مصری،
ابوحری عثمان بن سوید اخمیمی نیز با او مکاتبات و مناظراتی داشت.
به گفته
بروکلمان،
ابن وحشیه در آثار خود بسیاری کوشید، تا برتری تمدن نبطی و بابلی بر تمدن
اسلام و
عرب را اثبات کند.
وی در بغداد به ستاره شناسی اشتغال داشت و برای درمان بیماران و
فال بینی و
پیش گویی از
طلسم و
تعویذ و مانند آن بهره می‌برد.
ابن وحشیه سرانجام در حدود سال ۳۲۴ هجری درگذشت.
و به نقلی
۲۹۶ هجری از دنیا رفت.
آثار بسیاری به
ابن وحشیه نسبت داده شده که عبارت‌اند از:
• الفلاحة الکبیر و الصغیر
یا الفلاحة النبطیه که مهم‌ترین اثر
ابن وحشیه در باب کشاورزی است و آن را در سال
۲۸۱ یا
۲۹۱ هجری از زبان کلدانی به عربی ترجمه کرد. این اثر که نسخه‌های مخطوط آن فراوان است،
بارها به دست دانشمندان، تلخیص و تهذیب شده است؛ از جمله: مختصر الفلاحه و ذکر منافع المفردات از
علی بن حسن بن محمد زیتونی عوفی و خلاصة الاختصار فی معرفة القوی و الخواص از
محمد بن ابراهیم اوسی (م.
۷۱۵ق)،
• الثعفین (اسرار الشمس و القمر).
نویری (م.
۷۳۳ق) قطعه‌ای از این کتاب را که درباره تولید بادنجان است، در کتاب خود نقل کرده است. همچنین
شمس‌الدین محمد بن ابی طالب انصاری در کتاب نخبة الدهر در مورد کیفیت پیدایش سنگ‌های معدنی در اعماق زمین به تفصیل به نقل از این کتاب پرداخته است.
به گفته خولسون، خاورشناس روسی، این اثر از دو متن کهن، یکی نوشته استولبیثا و دیگری تصنیف آدم گرفته شده است.
• الاصول الکبیر فی الصنعه (کیمیا)؛
که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مجلس موجود است.
سزگین این کتاب را همان کتاب اصول الحکمة وی دانسته است؛
• المذاکرات فی الصنعه، کتابی که در بردارنده بیست کتاب دیگر بوده؛ ولی
ابن ندیم نام آن را نگفته است؛
• الاقلام التی یکتب بها کتب الصنعة و السحر که الندیم گوید این کتاب را به خط ابوالحسن (ابوالحسین)
ابن کوفی خوانده و در آن، تعلیقاتی در باب
لغت و
نحو و
شعر و اخبار از او وجود داشت؛
• السموم و التریاقات در باب زهرها و پادزهرها (خطی در موزه بریتانیا) که مارتین لیوی این اثر را در مقاله‌ای به نام «سم شناسی قرون وسطایی اعراب و کتاب سموم
ابن وحشیه و رابطه اش با متون قدیم» ترجمه کرده است.
• کتاب داور (الادوار) علی مذهب النبط که آن را به شعر درآورده است (الادوار الکبیر)؛
• سدره المنتهی (گفتگویی با
مغربی قمری درباره مسائل
دین و فلسفه طبیعت)؛
• مطالع الانوار فی الحکمة که
حسن بن نوح بروچی در کتاب الازهار از این کتاب بهره برده است؛
• اسرار الطبیعات فی خواص النبات که نسخه‌ای خطی از آن به سال
۴۴۲ هجری در
دمشق نوشته شده است؛
• السر البدیع (نسخه خطی در کتابخانه نور عثمانیه
استانبول)؛
• کنز الاسرار در کیمیا
(کنزالحکمه یا نوامیس الحکیم) که نسخه‌ای از آن در ایاصوفیا استانبول و
گوهرشاد مشهد وجود دارد؛
• ترجمه اسرار العطارد؛ • ترجمه اسرار الفلک که مؤلف این دو اثر،
دوانای بابلی است و بر اساس آنچه در مقدمه الفلاحه آمده، اسرار الفلک نخستین اثری بوده که
ابن وحشیه ترجمه آن را آغاز کرده؛ ولی نتوانسته آن را تمام کند. نسخه‌ای از این اثر در
کتابخانه مجلس موجود است.
• اصول المغیر فی الصنعة؛ • المدرجه؛ • طرد الشیاطین معروف به الاسرار؛ • السحر الکبیر؛ • السحر الصغیر؛ • مذاهب الکلدانیین فی الاصنام؛ • الاشارة الی السحر؛ • اسرار الکواکب؛ • ترجمه کتاب حنا طوثی اباعی الکسدانی فی النوع الثانی من الطلسمات؛ • ترجمه الحیوة و الموت فی علاج الامراض راهطا بن سموطان کسدانی؛ • الاصنام؛ • القرابین؛ • الطبیعه؛ • مفاوضاته مع ابی جعفر الاموی و سلامه بن سلیمان الاخمیمی فی الصنعة و السحر؛
• کشف الرموز و اشارات الحکماء الی الحجر الاعظم (نسخه خطی در قونیه)؛ • الواضح فی ترتیب العمل الواضح (نسخه خطی در ظاهریه مصر)؛ • شوق المستهام فی معرفة رموز الاقلام (الاسماء) (چاپ شده)؛ • رسالة فی معرفة الحجر (نسخه خطی)؛ • نزهه الاحداق فی ترتیب الاوفاق؛ • الطلسمات (السر و الطلسمات)
(ترجمه)؛ • کتاب تنلکوشا البابلی القوقانی فی صور درج الفلک و ما تدل علیه من احوال المولودین (نسخه خطی)؛ • الریاسة فی علم الفراسة (نسخه خطی)؛ • الشواهد فی الحجر الواحد (الهیاکل والتماثیل)؛ • طابقانا (طبقانا) (ترجمه کتاب جالینوس الحکیم)؛ • غایه الامل فی التصریف و المعاناة و ما یتصرف من علوم الریاضیات؛ • الفوائد العشرون فی الکیمیاء؛ • الرقی و التعاویذ؛
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد کلدانی»، ج۲، ص۱۱۸.
