ابن نفیس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابن نفیس»، ابوالحسن (ابوالعلاء) علاء الدین علی بن ابی الحزم، ابن نفیس قرشی، پزشک مشهور دمشقی و کاشف گردش ریوی
خون است که در
ادب ،
منطق ،
فلسفه و علوم دینی نیز دستی قوی داشت.
در منابع، به
تاریخ تولد ابن نفیس اشاره نشده است، اما با توجه به تاریخ درگذشت او در
سال ۶۸۷ ق، می‌توان گفت در حدود سال ۶۰۷ ق، زاده شده باشد. به هرحال، ابن نفیس در
دمشق رشد یافت و نزد کسانی چون
ابن نحاس به تحصیل نحو و در بیمارستان نوری نزد عمران اسرائیلی به تحصیل
طب پرداخت، اما برجسته‌ترین استاد او در طب
مهذب الدین دخوار است که
ابن ابی اصیبعه نیز خود نزد وی شاگردی کرده است. با توجه به تاریخ
تولد و درگذشت ابن ابی اصیبعه که هم عصری و تقریبا همسالی او را با ابن نفیس نشان می‌دهد، دور نیست که وی با ابن نفیس در مجلس این استاد مشهور همدرس بوده باشد.
ابن نفیس پس از تحصیل طب در دمشق، به قاهره رفت و به گفته اسنوی در بیمارستان منصوری به تدریس پرداخت. غلیونجی
حدس زده که او احتمالا در فاصله سال‌های ۶۳۳ و ۶۳۶ ق، همراه با ابن ابی اصیبعه به
مصر رفته است، اما اگر این همراهی درست باشد، با توجه به آنکه ابن ابی اصیبعه در
ربیع الاول ۶۳۴، به صرخد رفته و در آنجا مقام گزیده است، می‌بایست آن دو پیش از آن تاریخ، به مصر رفته باشند. از سوی دیگر، از آنجا که بیمارستان منصوری قاهره در ۶۸۴ ق، به دست المنصور سیف الدین قلاوون تاسیس شد، برخلاف آنچه از
روایت اسنوی مستفاد می‌شود، وقتی ابن نفیس بدانجا رسید، هنوز بیمارستان مذکور ساخته نشده بود که وی در آنجا مقام گزیند. در آن روزگار، سلطان بیبرس بند قداری بر مصر فرمان می‌راند و ابن نفیس می‌بایست در بیمارستان ناصری به تدریس پرداخته باشد.
ابن نفیس همچنین در مدرسه مسروریه
قاهره به تدریس
فقه پرداخت. گفته‌اند که وی چندان به تدریس علاقه داشت که شب و روز نمی‌شناخت و افزون بر مدرسه و بیمارستان، در
خانه نیز مجالس درس تشکیل می‌داد و برخی از علمای عصر به محضرش می‌شتافتند. از جمله شاگردان او باید از صفی ابوالفتح مسیحی، سدید دمیاطی،
ابوالفرج اسکندری ،
ابوالفرج ابن قف و
ابن ابی حلیقه رئیس الاطباء نام برد.
ابن نفیس، سرانجام به دنبال چند روز بیماری در قاهره درگذشت و شاگردش صفی ابوالفتح مسیحی در رثایش
شعر سرود. وی اموال بسیاری بر جای گذارد و چون
زن و فرزندی نداشت، املاک و کتابخانه خود را
وقف بیمارستان منصوری کرد.
ابن نفیس یکی از برجسته‌ترین دانشمندانی است که با پدید آوردن آثاری نام خود را در تاریخ پزشکی فرهنگ اسلامی بلندآوازه ساخت. افزون بر آن در
فقه و
اصول ،
حدیث ،
منطق و
ادب نیز فضلی تمام داشت. ابن نحاس، دانش او را در نحو ستوده؛ چنان که در این فن، روایاتی از او بر جای مانده است. ابن فضل الله که او را علامه روزگار و
پدر همه علوم خوانده، یادآور شده است که ابن نفیس در منطق به شیوه متقدمان تمایل داشت و در
طب با
جالینوس مخالفت می‌ورزید.
با آنکه او را پیشوای پزشکان خوانده‌اند و از
آثار او برمی آید که در فنون پزشکی و جراحی چیره دست و صاحب سبک بوده است، گفته‌اند که در مداوای بیماران مهارت نداشت و به تجویز
غذا بیش از دارو و از داروها به مفردات بیشتر می‌پرداخت. سبکی و ابن قاضی شهبه، او را در زمره فقیهان
شافعی یاد کرده و به گونه‌ای مبالغه آمیز، در علاج بیماران از
ابن سینا ماهرترش دانسته‌اند.
آنچه در
سده اخیر، موجب
شهرت ابن نفیس و توجه دانشمندان به وی شده، آگاهی او از گردش ریوی یا گردش کوچک
خون است که نشان می‌دهد باید در
انتساب این کشف به میگل سروتو که در سده ۱۶ م- سه سده پس از ابن نفیس- می‌زیسته است،
تردید کرد.
نخستین بار یک دانشجوی مصری دانشکده پزشکی فرایبورگ آلمان، به نام
محیی الدین تطاوی (۱۸۹۶- ۱۹۴۵ م) در کتابخانه برلین به نسخه‌ای از شرح تشریح القانون ابن نفیس دست یافت که این نظریه در آن مطرح شده بود. تطاوی رساله دکترای خود را با عنوان «گردش ریوی خون از نظر نفیس قرشی» بر اساس این کتاب تهیه کرد که بحث‌های بسیار برانگیخت.
ابن نفیس، در فنون مختلف، خاصه در پزشکی، آثار متعددی پدید آورد که نسخ بیشتر آنها اکنون در دست است. آثار او در پزشکی، غالبا شامل شرح برخی از کتب
بقراط و جالینوس و مفصل تر از همه، آثار ابن سیناست و هم ازاین رو که عنایت بسیار به آثار ابن سینا داشت، او را ابن سینای دوم
لقب داده‌اند. برخی از شروح مفصل ابن نفیس که خود شامل چند بخش است، هریک کتب مستقل به شمار آمده و بعضی از آثار دیگر او به چند نام شهرت یافته است و نویسندگان متقدم یا متاخر، آنها را آثار جداگانه شمرده‌اند:
۱. رساله در اوجاع الاطفال؛
۲. بغیة الطالبین و حجة المتطببین؛
۳.
بغیة الفطن من علم البدن ؛
۴.
تشریح الاعضاء المفرد ؛
۵. التعلیق علی کتاب الاوبئة بقراط؛
۶. تقاسیم العلل و اسباب الامراض؛
۷.
ثمار المسائل ؛
۸.
جامع الدقائق من الطب ؛
۹. الرسالة الکاملیة فی السیر النبویة؛
۱۰.
رقائق الحلل فی دقائق الحیل ؛
۱۱.
الشافی ؛
۱۲.
الشامل ؛
۱۳. شرح ابیدیمیا لبقراط؛
۱۴. شرح الاسباب و العلامات؛
۱۵. شرح اشارات ابن سینا؛
۱۶. شرح تشریح جالینوس؛
۱۷. شرح تشریح قانون؛
۱۸. شرح تقدمة المعرفة بقراط؛
۱۹. شرح
التنبیه ابواسحاق شیرازی؛
۲۰. شرح طبیعة الانسان بقراط.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
