ابن مردویه احمد بن موسی اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ
مَرْدویه، ابوبکر احمد بن
موسی بن
مردویه ابن فورک (۳۲۳- ۲۴ رمضان ۴۱۰ق/۹۳۵-۲۳ ژانویه ۱۰۲۰م)، از محدثان بزرگ
اصفهان می‌باشد.
وی در خاندانی اهل دانش به دنیا آمد، چنانکه پدرش ابوعمران و برادرش ابوعبدالله محمد نیز از محدثان و عالمان اصفهان بودند.
ابن
مردویه ظاهراً در اصفهان پرورش یافت و در همان‌جا به تحصیل پرداخت. سپس برای شنیدن
حدیث به دیگر شهرها رفت. در سفری به
عراق، در
بصره و
کوفه دانش آموخت و در ۳۴۹ق در
بغداد بود و مدت اقامت وی در عراق روشن نیست، اما می‌دانیم که در ۳۵۱ق در
اهواز بوده است که شاید این تاریخ مربوط به بازگشت وی از عراق باشد.
از مشایخ او
سلیمان بن احمد طبرانی،
ابوالشیخ اصفهانی،
حمزه اصفهانی،
عبدالباقی ابن قانع،
ابوبکر ابن کامل، ابوبکر
احمد بن سلیمان نجاد، ابوسهل
ابن زیاد قطان،
دعلج بن احمد سجزی،
ابواحمد عسال و نیز پدرش را می‌توان نام برد.
کسان بسیاری نیز از ابن
مردویه بهره برده‌اند که
ابونعیم اصفهانی ابومنصور
محمد بن احمد ابن شکرویه، ابوالخیر
محمد بن احمد بن رَرا،
احمد بن عبدالرحمان ذکوانی، عبدالرحمان، عبدالوهاب و عبیدالله پسران
محمد بن اسحاق ابن منده و
عبدالرزاق بن عمر شایان ذکرند.
درباره تبحر ابن
مردویه در
حدیث وسعه
روایت وی باید گفت که او از حافظان بزرگ بوده و نیز از مشایخ بسیاری بهره برده است و از این رو وی را همانند
حاکم نیشابوری و
طبرانی دانسته‌اند، چنانکه، به گفته
ذهبی، ابن
مردویه چندان دارای علو سند بود که گویی
بخاری را درک کرده باشد و نیز باید گفت که در برخی منابع حدیثی از وی با عناوینی چون «ملک الحفاظ» و «طراز المحدثین» یاد شده است.
الامالی ، که مورد استفاده
ابن شهر آشوب در
مناقب قرار گرفته و بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه موجود است.
همچنین مرویاتی از طبرانی و ابوالشیخ اصفهانی که ابن
مردویه آنها را برگزیده است،
در کتابخانه ظاهریه نگهداری می‌شود.
در میان آثار یافت نشده او، ۳ کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که بخشهایی از آنها در منابع بعدی نقل شده است:
تاریخ اصبهان،
که مورد استفاده
ابونعیم اصفهانی در ذکر
اخبار اصبهان،
سمعانی در
الانساب ،
ابن نقطه در
الاستدراک و
التقیید ،
یاقوت در
معجم البلدان،
ابن نجار در ذیل،
ذهبی در
تذکرة و
سیر و
ابن حجر در
لسان المیزان قرار گرفته است. ابن
مردویه در این کتاب به جرح و تعدیل روات نیز پرداخته و ظاهراً بر آن بوده است که از آنان حدیثی مسند نقل کند.
تفسیر القرآن
این کتاب مورد استفاده
ابن کثیر در تفسیر
و
البدایه،
ابن جزری در
اسنی المطالب،
ابن حجر در
الاصابه و
سیوطی در
الدر المنثور واقع شده است، که از این کتاب با عنوان التفسیر المسند یاد و طریق روایی آن را ذکر کرده است،
مناقب علی (ع)، که ظاهراً کتاب مفصلی بوده است.
وی در این کتاب به گردآوری اسانید مختلف احادیث پرداخته، چنانکه
حدیث «ان علیّاً خیر البشر» را با بیش از ۴۰
سند روایت کرده بوده است.
این کتاب مورد استفاده
ابن شهر آشوب در مناقب،
علی ابن طاووس در
الطرائف و الیقین،
احمد ابن طاووس در
بناء المقالة الفاطمیه،
عمادالدین طبری در
کامل،
اربلی در
کشف الغمه،
علامه حلی در
نهج الحق و
ابن حاتم شامی در
الدر النظیم قرار گرفته است. همچنین در برخی از منابع حدیثی، بی‌آنکه نامی از کتابی خاص برده باشد، پاره‌هایی از اینگونه احادیث نقل شده که می‌تواند مربوط به همین
کتاب باشد
گفتنی است که وی
خطبه شقشقیه را نیز
روایت نموده است.
ابن
مردویه طرق
حدیث طیر را نیز در یک جزء روایی جمع کرده بود که ابن کثیر
از آن یاد کرده است.
از دیگر کتابهای ابن
مردویه می‌توان:
المستخرج علی البخاری،
المستخرج علی مسلم، الامثال، اولاد المحدثین، التشهد وطرقه و الفاظه و العلم را نام برد
همچنین دو نسخه از کتابی با عنوان
معجم البلدان در کتابخانه‌های آصفیه و مرکزی تهران موجود است که به وی نسبت داده شده،
اما در انتساب نسخه کتابخانه مرکزی به ابن
مردویه تردید است، زیرا در آن (برگ ۲ الف)ف) از کسانی که در سده‌های متأخر می‌زیسته‌اند، نام برده شده است.
ابن
مردویه نوه‌ای به نام ابوبکر احمد بن محمد بن احمد بن
موسی (۴۰۹- ۴۹۸ق/۱۰۱۸- ۱۱۰۵م) داشته که به
ابن مردویه صغیر مشهور بوده است. وی در اصفهان از مشایخی همچون
ابونعیم اصفهانی بهره برد و کسانی چون
ابوطاهر سلفی از وی حدیث شنیدند و سلفی او را
توثیق کرده است.،
ذهبی از آثار او یک جزء روایی در طرق حدیث «طلب العلم فریضة...» یاد می‌کند.
(۱) ابن ایبک، احمد، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، به کوشش محمد مولود خلف، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۲) ابن جزری، محمد، اسنی المطالب، به کوشش محمد هادی امینی، اصفهان، ۱۴۰۰ق.
(۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، الموضوعات، به کوشش عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۴) ابن حاتم شامی، یوسف، الدر النظیم، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۵) ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، بیروت، دارالکتب العلمیة.
(۶) ابن حجر عسقلانی، احمد،، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
(۷) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۵۳ق.
(۸) ابن شهر آشوب، محمد،، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانه علمیه.
(۹) ابن طاووس، احمد، بناء المقالة الفاطمیه، به کوشش علی عدنانی غریفی، قم، ۱۴۱۱ق.
(۱۰) ابن طاووس، علی، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق.
(۱۱) ابن طاووس، علی، الیقین، به کوشش انصاری، بیروت، ۱۴۱۰ق، ۱۹۸۹م.
(۱۲) ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، عبدالله بن جابر - عبدالله بن زید، به کوشش شکری فیصل و دیگران، دمشق، ۱۴۰۲ق، ۱۹۸۱م.
(۱۳) ابن کثیر، البدایه.
(۱۴) ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
(۱۵) ابن ماکولا، علی، الاکمال، بیروت، نشر ممد امین دمچ.
(۱۶) ابن نقطه، محمد، الاستدراک، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۷) ابن نقطه، محمد، التقیید، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۸) ابوموسی مدینی، «زیادات»، همراه الانساب المتفقة ابن قیسرانی، به کوشش دیونگ، لیدن، ۱۸۶۵م.
(۱۹) ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش ددرینگ، لیدن، ۱۹۳۱-۱۹۳۴م.
(۲۰) اربلی، علی، کشف الغمه، بیروت، دارالاضواء.
(۲۱) «القاب الرسول و عترته»، همراه مجموعه نفیسه، قم، ۱۴۰۶ق.
(۲۲) تبصرة العوام، منسوب به مرتضی ابن داعی رازی، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۲۳) جوینی، ابراهیم، فرائد السمطین، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
(۲۴) خوارزمی، موفق، مقتل الحسین (ع)، به کوشش محمد سماوی، نجف، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۲۵) خوارزمی، موفق، المناقب، به کوشش مالک محمودی، قم، ۱۴۱۱ق.
(۲۶) دیلمی، شهردار، مسند الفردوس، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۲۷) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات ۳۸۱-۴۰۰ق، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
(۲۸) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۲۹) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۰) رافعی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عزیزالله عطاردی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۳۱) راوندی، قطب‌الدین، منهاج البراعة، به کوشش عبداللطیف کوهکمری، قم، ۱۴۰۶ق.
(۳۲) رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۳۳) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(۳۴) سمعانی، عبدالکریم، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۳۵) سلفی، احمد، معجم السفر، به کوشش بهیجه حسنی، بغداد، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۳۶) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۷) ظاهریه، خطی (حدیث).
(۳۸) ضیاء مقدسی، محمد، المستخرج من الاحادیث المختاره، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۳۹) علامه حلی، حسن، نهج الحق، به کوشش عین‌الله ارموی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۴۰) عمادالدین طبری، حسن، کامل بهائی، قم، ۱۳۷۶ق.
(۴۱) فهرس مجامیع المدرسة العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۴۲) مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، به کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، چاپخانه مجلس.
(۴۳) مرکزی، خطی.
(۴۴) معجم البلدان، منسوب به ابن
مردویه، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شم ۳۹۶۵.
(۴۵) منتجب‌الدین رازی، علی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۸ق.
(۴۶) هاشم بن محمد، مصباح الانوار، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۴۷) یاقوت، بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مردویه»، ج۴، ص۱۷۵۱.
