ابن فارس (مقاله‌دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن فارس، ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا بن حبیب، نحوی، لغوی،
ادیب، شاعر و یکی از چهره‌های درخشان ادب عربی در سده‌ی ۴ ق می‌باشد.
سال و محل تولد او به درستی روشن نیست؛ اما ظاهرا در یکی از روستاهای
قزوین به
دنیا آمده است. نخستین آگاهی ما درباره‌ی زندگی او از آغاز تحصیلات اوست. وی در قزوین نزد پدرش
زکریا بن فارس که فقیهی
شافعی مذهب و دانشمن‌ی اهل
لغت و ادب بود، دانش آموخت و چندی بعد از ایشان
کتاب اصلاح المنطق ابن سکیت را
روایت کرد. در موارد دیگری نیز از پدر خود روایت کرده است.
وی از آغاز تشنه‌ی آموختن بود و چنانکه پیداست، در این راه از هیچ کوششی فروگذار نکرد. آوازه‌ی هر استادی را در هرجا که شنید، به سوی وی شتافت؛ در قزوین،
همدان،
زنجان، میانه،
اصفهان و
بغداد به تحصیل پرداخت و استادان بسیار دید، به گونه‌ای که اکنون نام بیش از ۳۰ تن از استادان او در دست است که معروف‌ترین آنها اینانند:
ابوالفضل
محمد بن عمید،
علی بن ابراهیم بن سلمه‌ی قطان، ابوالقاسم
سلیمان ابن احمد بن ایوب طبرانی،
ابوسعید سیرافی و گروهی دیگر.
چند تن از چهره‌های بزرگ ادبی و سیاسی در سده‌ی ۴ ق از شاگردان او بوده‌اند. نخستین آنها
بدیع الزمان همدانی پایه گذار فن
مقامه نویسی است که گفته‌اند، این فن را از وی آموخت،
صاحب بن عباد وزیر دانشمند و ادب دوست
دیلمیان از دیگر شاگردان او بود،
ابوالفتح ابن عمید، فرزند ابوالفضل ابن عمید که جانشین پدر در مقام وزارت شد، ابوطالب
مجدالدوله.
زهیر عبدالمحسن سلطان فهرستی نسبتا جامع از شاگردان وی فراهم آورده است.
برخی از جنبه‌های شخصیت ابن فارس نیز قابل تامل است، وی به امور
دنیا سخت بی اعتنا بود و به همین سبب همواره از رفتار هم روزگاران خویش شکوه داشت و چندان بخشنده بود که گاه حتی جامه و فرش خانه‌ی خویش را به
نیازمندان می‌بخشید.
ابن انباری داستان جالبی در این باره نقل کرده است.
همه‌ی شهرت ابن فارس مرهون تالیفات او در زمینه‌ی
لغت است؛ اما
ثعالبی او را دارای ذوق شاعرانه نیز دانسته و
ابن خلکان از اشعار فراوان و زیبای وی یاد کرده و
یاقوت ۱۲ قطعه از سروده‌های او را شامل ۴۵ بیت آورده است. برخی از سروده‌های او نیز به عنوان ضرب المثل در نوشته‌های غیر ادبی نقل شده است.
درباره ی
مذهب ابن فارس نیز چون بسیاری دیگر از مشاهیر اختلاف است. گفته‌اند که وی
شافعی بود؛ اما پس از اقامت در
ری به مذهب
مالک درآمد. توجیه خود وی در باب این تغییر مذهب قابل تامل است: چون در ری هیچ کس را پیرو مالک ندیدم، غیرتم به جوش آمد و به مذهب او درآمدم؛ اما این توجیه درباره‌ی تغییر مذهب او که ظاهرا بسیار مقید به
دین بوده است، چندان راست نمی‌آید، به ویژه آن که این تغییر مذهب درست در زمانی صورت گرفته است که وی در کنف حمایت خاندانی
شیعی مذهب درآمده و با صاحب بن عباد که خود سخت پای بند این مذهب بود، دوستی یافته بود. از سوی دیگر
قاضی عیاض به نقل از گروهی از مغربیانی که با ابن فارس دیدار کرده بوده‌اند، مالکی بودن وی را قطعی دانسته؛ اما گفته است که برخی از مشرقیان او را به دلیل شرحی که بر مختصر مرنی نوشته است، شافعی دانسته‌اند. این مطلب را برخی دیگر از مآخذ نیز تایید کرده‌اند؛ اما به رغم این گفته‌ها،
طوسی و به پیروی از او
ابن شهر آشوب او را در شمار
شیعیان دانسته‌اند و
رافعی در ادامه‌ی یکی از مجالس املای او، روایتی از
امام هشتم شیعیان علیه‌السّلام از او نقل کرده و در جای دیگر به
کتابی که وی در معنی «آل» تالیف کرده، اشاره کرده است.
برخی اشارات دیگر نیز درباره ی شیعه بودن وی موجود است، از جمله اینکه گفته‌اند، وی از استادان
شیخ صدوق بوده و شیخ صدوق در
اکمال الدین خود به این موضوع اشاره کرده است. همچنین حدیثی مربوط به رؤیت
امام دوازدهم علیه‌السّلام نیز به وی منسوب است. بنابر آنچه گفته شد، هیچ دلیل قانع کننده‌ای برای تعیین قطعی مذهب او در دست نیست. از این رو، اصحاب هر مذهب کوشیده‌اند این دانشمند بزرگ را به جرگه‌ی همکیشان خویش وارد کنند.
۱.
ابیات الاستشهاد ۲.
الاتباع و المزاوجه ۳.
اوجز السیر لخیر البشر ۴. تمام
فصیح الکلام ۵.
کتاب ثلاثه ۶.
الحور العین ۷.
الخضاره ۸.
ذم الخطا فی الشعر ۹.
الصاحبی فی فقه اللغه و سنن العرب و کلامها ۱۰.
کتاب فتیافقیه العرب ۱۱.
الفرق بین الانسان و غیره من الحیوان
فی اشیاء من الخلق و الخلق، ۱۲.
اللامات ۱۳.
متخیر الالفاظ ۱۴.
المجمل فی اللغه ۱۵.
المذکر و المونث ۱۶. مقاله
فی اسماء اعضاء الانسان یا خلق الانسان ۱۷. مقاله
کلا و ما جاء منها فی کتاب الله ۱۸.
مقاییس اللغه یا معجم مقاییس اللغه،؛ ۱۹.
النیروز .
۱.
اخلاق النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم . ؛ ۲.
الانواء ۳.
تفسیر اسماء النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ۴.
حلیه الفقهاء ۵. رساله
فی فرائض العرب ۶. رساله
فی المعاریض ۷. شرح دیوان الحماسه ابوتمام ۸.
فوائد الفاظ القرآن ۹.
قصص النهار و سمراللیل ۱۰.
الیشکریات.
۱. اشتقاق اسماء البلدان،؛ ۲. اصول الفقه؛ ۳.
الاضداد؛ ۴. الافراد، که همان الوجوه و النظائر؛ ۵. الامالی؛ ۶. الامثله ی الاسجاع؛ ۷. الانتصار لثعلب؛ ۸. التاج؛ ۹. الثیاب و الحلی و یا الشیات و الحلی؛ ۱۰. جامع التاویل
فی تفسیر القرآن؛ ۱۱. الجوابات؛ ۱۲. الحبیر المذهب؛ ۱۳. الحجر؛ ۱۴. الحماسه ی المحدثه ی؛ ۱۵. دارات العرب؛ ۱۶. ذم الغیبه ی؛ ۱۷. دو وذات؛ ۱۸. رساله ی
فی ما و انواعها؛ ۱۹. رساله ی مختصه ی بالفرق بین الوعد و الوعید؛ ۲۰. شرح رساله ی ابوهلال عسکری ۲۱. شرح رساله ی الزهری الی عبدالملک بن مروان؛ ۲۲. علل الغریب المصنف؛ ۲۳. العم و الخال؛ ۲۴. غریب اعراب القرآن؛ ۲۵. الفریده ی و الخریده ی؛ ۲۶. فضل الصلوه ی علی النبی؛ ۲۷.
کتاب المیره ی؛ ۲۸. کفایه ی المتعلمین
فی اختلاف النحویین؛ ۲۹. ماجاء
فی اخلاق المؤمنین؛ ۳۰. ماخذ العلم؛ ۳۱. المحصل
فی النحو؛ ۳۲. محنه ی الاریب؛ ۳۳. المدخل الی علم النحت؛ ۳۴. المسائل الخمس؛ ۳۵. المعاش و الکسب؛ ۳۶. مقدمه ی الفرائض؛ ۳۷. مقدمه ی
فی النحو؛ ۳۸. الموازنه ی؛ ۳۹. نقد الشعر، که احتمالا همان خضاره ی است؛ ۴۰. یواقیت الحکم.
معجم المقاییس اللغة (کتاب)
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
