ابن شبه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ شَبّه، ابوزید، عمر بن شبه بن عبیده بن زید نُمیری (۱۷۳- ۲۶۳ق/۷۸۹ -۸۷۷م)، ادیب، شاعر، راوی‌ِ
اخبار و احادیث بود.
«شبّه» لقب پدر او بود که گویند از ترانه
رجز گونه‌ای که مادرش در کودکی برای وی می‌خوانده، اخذ شده است.
ابن شبّه ظاهراً در
بصره به دنیا آمد، ولی مدتی از دوران کودکی خود را در عبّادان (
آبادان ) گذراند.
وی ادب و اخبار عرب را ابتدا از پدر و سپس از استادان بزرگی چون
ابوعُبیده مَعْمَر بن مثنّی و
اصمعی و
محمد بن‌بشار بن بُرد فراگرفت.
پس از آن برای
استماع و جمع
حدیث راهی
بغداد شد و در آن‌جا از کسانی چون
عبدالوهاب ثقفی و
محمد بن جعفر غندر و
محمد بن ابی عَدی و
علی بن عاصم نقل حدیث کرد
و به زودی یکی از بزرگ‌ترین محدثان و آگاهان به اخبار و ادب عربی گردید، چندانکه تاریخ نگارانی مانند
طبری و محدثانی چون
ابن ماجه از او روایت کرده‌اند.
و
دارقطنی او را ثقه دانسته‌اند.
ابن شبّه را می‌توان یکی از پیشاهنگان نهضت جمع و تدوین اخبار و نوادر
عرب که تقریباً از اواسط قرن دوم هجری با تلاش کسانی چون ابوعبیده و اصمعی شروع شده و در زمان او شکل جدی‌تر و جدیدتری به خود گرفته بود، به شمار آورد.
او و کسانی چون
زبیر بن بَکّار به جمع‌آوری
شعر و اخبار کهن عرب که بیم فراموشی و نابودی آن‌ها می‌رفت، همت گماشتند و بدین‌سان گنجینة بزرگی از آثار گذشتگان را فراهم آوردند.
نوشته‌های ابن شبه چندین قرن مورد استفاده و استناد مؤلفان بزرگ قرار گرفت و کسانی همچون طبری و
ابوالفرج اصفهانی از آن‌ها بهره بسیار برده‌اند.
طبری بیش از ۲۰ بار و ابوالفرج بیش از ۱۰ بار - با ذکر نام - از او نقل قول کرده‌اند و احتمالاً آنچه بدون ذکر نام او نقل شده بسی بیشتر از این بوده است.
البته مواردی که طبری نقل کرده
بیشتر دارای جنبه تاریخی است و روایات نقل شده توسط ابوالفرج
همگی جنبه ادبی دارد.
علاوه بر این دو، مرزبانی در موشح
و یاقوت در معجم البلدان
نیز فقرات بسیاری از
کتب مختلف او را بدون ذکر نام
کتاب اقتباس کرده‌اند.
وی در سرودن شعر نیز مهارت داشته و ابیاتی از اشعار وی به طور پراکنده در آثار مرزبانی
، ابن ندیم،
خطیب بغدادی
و یاقوت
مضبوط است.
از این چند قطعه شعر که به ما رسیده، می‌توان دریافت که شعر ابن شبه از ذوق و لطافت فراوانی بهره‌مند نیست.
هر چند که بی‌پیرایگی و سادگی آن‌ها در خور توجه است.
علاوه بر این وی در باب شعر و انواع و چگونگی آن دارای نظری صائب بوده است.
در زمینه نقد شعر بی‌تردید وی نیز به راه گذشتگان و معاصرانش می‌رفته و به اظهار نظرهای کلی بسنده می‌کرده است
ابن شبه در نقد شعر از تعصبات قبیله‌ای به دور بود و از
قبیله نُمیر که از طریق ولاء به آن وابسته بود،
در مقابل هجاهای گزنده جریر،
نه تنها دفاعی نمی‌کرد، بلکه در «نقائض» او و
فرزدق شعر جریر را برتر می‌داشت.
ابیاتی از وی که در تاریخ
بغداد آمده
بیانگر رواج بحث‌ها و جدل‌های کلامی است که در زمان او بر سر مسأله
خلق قرآن در گرفته بود، این بحث‌ها و مناقشات که گاه به حوادث خونین نیز منجر می‌شد، در عهد
مأمون خلیفه عباسی به اوج خود رسید.
ابن شبه که گویا در باب خلق قرآن با عقیده
معتزله مخالف بود، عاقبت در این کشمکش‌ها گرفتار آمد و یک بار در
سامرا به علت آنکه
قرآن را قدیم دانسته بود، به سختی مورد تهاجم قرار گرفت و به دنبال آن عده‌ای او را تکفیر کردند و بسیاری از مؤلفاتش را نابود ساختند و از این رو مدّتی منزوی و خانه‌نشین شد.
پسر او ابوطاهر احمد نیز راوی و شاعر بود و چند بیت از اشعار او در
الفهرست آمده است.
وی ۱۰ سال بعد از مرگ پدر درگذشت.
تنها اثری که از ابن شبه به ما رسیده،
کتاب تاریخ المدینة المنورة است که مؤلف در آن به روش محدثان، ضمن نقل بیش از ۵ هزار
حدیث ، به ذکر اخبار و وقایع پرداخته است.
این اثر از نظر موضوع به ۳ بخش عمده تقسیم می‌گردد: بخش اول که حدود ۶۵۴ صفحه از
کتاب را در بر می‌گیرد به زندگی و سیره
رسول اکرم (ص) از هجرت تا رحلت اختصاص دارد که ضمن آن مؤلف به شرح جنگ‌ها، ذکر بعضی از
احکام ، قصص،
مساجد ،
قبور ،
کوه‌ها ، دره‌ها و
قنات‌ها نیز پرداخته است.
بخش دوم شامل شرح زندگانی
عمر ، خلیفه دوم، از زمان عهده‌دار شدن خلافت تا هنگام
مرگ اوست و در خلال آن برخی سیاست‌ها و اصلاحات انجام شده توسط وی نیز شرح داده شده است.
در بخش سوم شرح زندگانی
عثمان ، خلیفه سوم، چگونگی جمع‌آوری و
کتابت قرآن، اغتشاشات دوران او که به کشته شدنش انجامید و موضع‌گیری
علی (ع) و
عایشه در قبال این حوادث بیان شده است.
روشن نیست که چرا وی به شرح زندگی
ابوبکر ، خلیفه اول، و علی (ع) نپرداخته است، آیا در این باب
کتاب جداگانه‌ای نوشته بوده که اینکه از دست رفته است یا کوتاهی مدت خلاقیت آن دو، موجب فروگذاشتن این بخش شده است؟
این
کتاب در ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م در جدّه به کوشش فهیم محمد شلتوت در ۴ جلد به چاپ رسیده است.
ابن ندیم
۲۲ اثر دیگر به او نسبت داده است، از آن جمله:
کتاب البصرة،
کتاب مکه،
کتاب امراء الکوفة،
کتاب مقتل عثمان،
کتاب الشعر و الشعراء،
کتاب الاعانی،
کتاب اخبار بنی نُمیر.
یاقوت
طبقات الشعراء را نیز بدان‌ها افزوده است.
اما هیچ یک از این
کتاب‌ها اکنون در دست نیست و احتمالاً بیشتر آن‌ها در جریانی که به تکفیرش انجامید، از بین رفته است.
ابن شبه بنا به روایت مرزبانی
تقربیاً ۹۰ ساله بود که در سامرا درگذشت.
ابن ندیم تاریخ وفات او را در ۲۶۲ق دانسته است.
(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۲م.
(۲) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
(۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش صلاح یوسف خلیل، بیروت، ۱۳۹۰ق/۹۷۰م.
(۶) بلاشر، رژیس، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه آ آذرنوش، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۷) تنوخی، محسن، الفرج بعدالشدة، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۸) جریر، دیوان، بیروت، دارصادر.
(۹) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۰) روزنتال، فرانتس، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۹۶۳م.
(۱۱) سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۲) صولی، محمد، اخبار ابی تمام، به کوشش خلیل محمود عساکر و دیگران، بیروت،
المکتب التجاری.
(۱۳) طبری، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، قاهره، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸م.
(۱۴) مرزبانی، محمد، الموشح، قاهره، ۱۳۸۵ق.
(۱۵) مرزبانی، نورالقبس المختصر من
المقتبس، به کوشش رودُلف زلهایم، ویسبادن، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۶) نوری، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
(۱۷) یاقوت، ادبا.
(۱۸) یاقوت، بلدان.
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌شبه»، ج۴،ص۱۳۶۹.
