ابن سماعه (دانشنامه‌بزرگ‌اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ سَماعه، ابوعبدالله محمد بن سماعة بن عُبیدالله بن هلال تمیمی کوفی (۱۳۰-۲۳۳ق/۷۴۸- ۸۴۸م)،
قاضی ، محدث و فقیه
حنفی است.
نام وی در برخی از منابع ابن سِماعه
و ابن سَمّاعه
نیز آمده است. برخی نسبت وی را اشتباهاً تیمی
یا تیهمی
ثبت کرده‌اند. کنیه وی را وکیع
ابوالاصبغ ضبط کرده است.
مشایخ وی در
حدیث عبارتند از: لیث بن سعد، مسیب بن شریک، یعلی بن خالد رازی، ابویوسف قاضی و محمد بن حسن شیبانی
و از دو نفر اخیر که از شاگردان برجسته
ابوحنیفه بوده‌اند،
فقه نیز آموخته است.
از شاگردان و راویان وی، ابوجعفر احمد بن ابی عمران طحاوی،
حسن بن محمد عنبر و شّاء،
محمد بن عمران ضبّی
و بکر بن محمد قمی
را می‌توان یاد کرد.
او در
مذهب حنفی تا آن‌جا پیش رفت که برخی او را از برجستگان اصحاب
رأی و صاحب اختیارات در
مذهب و
روایات دانسته‌اند. صیمری
او را از حافظان و ثقه دانسته است.
ابن سماعه در ۱۹۲ق/۸۰۸م پس از مرگ یوسف فرزند استادش، ابویوسف یعقوب ابن ابراهیم، از سوی
هارون‌الرشید (د ۱۹۳ق)، عهده‌دار قضای جانب غربی
بغداد شد و در این سمت باقی بود، تا اینکه بر اثر ضعف بینایی توسط
مأمون عزل گردید.
صیمری
گفته است که وی در زمان مأمون عهده‌دار امر
قضا شد و در ایام معتصم استعفا داده است، اما چنانکه مسعودی
یادآور شده وی توسط هارون‌الرشید به قضا گمارده شده و آنگونه که
خطیب بغدادی اشاره کرده توسط مأمون عزل شده است، نه در دوران معتصم (خلافت: ۲۱۸-۲۲۷ق/۸۳۳ -۸۴۲م). طاش کوپری‌زاده
از او با عنوان قاضی القضاة یاد کرده است، اما در منابع متقدم چنین عنوانی دیده نمی‌شود.
وی با وجود اینکه دارای مناصب مهم رسمی بود، صوفیانه می‌زیست و گفته‌اند که روزانه ۲۰۰
رکعت نماز می‌گزارده است.
او با اینکه به سبب ضعف چشم از سمت
قضا برکنار شده بود، اما مسعودی
می‌گوید که این فقیه معمّر در اواخر عمر،
صحت جسم و
عقل و
حواس داشته و افعال جوانان را انجام می‌داده و اسب سواری هم می‌کرده است.
۱.
ادب القاضی که احتمالاً همان کتاب
ادب القاضی علی مذهب ابی حنیفه یا ادب القاضی فی الاحکام
است؛
۲.
الاکتساب فی الرزق المستطاب که مختصری ازکتاب الکسب استادش محمد بن حسن شیبانی است. نسخه‌ای خطی از آن در قاهره موجود است؛
۳.
المحاضر و السجلات ؛
۴.
نوادر المسائل ، کتابی مفصل در روایاتی از محمد بن حسن شیبانی است
که بعداً محمد بن احمد سرخسی آن را اساس کتاب
المبسوط خود قرار داد.
(۱) ابن ابی الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیّة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
(۲) ابن تغری بردی، النجوم.
(۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، تقریب التهذیب، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، ۱۳۹۵/۱۹۷۵م.
(۴) ابن قطلوبغا، قاسم، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۵) ابن ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه.
(۶) ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش شیخ خلیل المیس، بیروت، دارالقلم.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) خطیب بغدادی، احمد، تارخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
(۹) ذهبی، محمد، تذهیب التهذیب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۰) ریاضی‌زاده، عبداللطیف، اسماء الکتب، به کوشش محمد التونجی، بیروت، دارالفکر.
(۱۱) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۲) صیمری، حسین، اخبار ابی حنیفه و اصحابه، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۳) طاش کوپری‌زاده، احمد، طبقات الفقهاء، موصل، ۱۹۶۱م.
(۱۴) مزّی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۱۵) مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، بیروت، دارصعب.
(۱۶) مسعودی، علی، مروج الذهب، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۱۷) وکیع، محمد، اخبار القضاة، به کوشش عبدالعزیز مصطفی مراغی، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
محمدهادی مؤذن‌جامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن سماعه»، ج۳، ص۱۳۲۸.
