ابراهیم قطیفی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهر قطیف
(قطیف به معنای خوشه
انگور و به نظر بعضی نام قبیلهای است. این شهر از شهرهای تاریخی و از مراکز مهم تشیع بود و با عناوین «احساء» و «خط» و «بحرین» از آن یاد شده است. بحرین در قدیم الایام از
بصره تا عمان بود و شامل قطیف، کویت و احساء و قطر و غیره میشد. هماکنون در منطقه شرقی و بر کرانه خلیج تاروت در
خلیج فارس واقع است و از شخرهای عربستان به شمار میرود.) شاهد تولد کودکی در خانه سلیمان قطیفی بحرانی بود که پدر او را
ابراهیم نام نهاد.
ابراهیم بعد از گذراندن دوران کودکی، تحصیلات خود را آغاز
کرد و در حوزه مکتب جعفری گام نهاد و دروس خود را در وطن خود از استادان زمان خود فراگرفت.
شیخ ابراهیم اهل قطیف و ساکن بحرین بود. و به نوشته اکثر نویسندگان بیشتر تحصیلاتش را در حوزه بحرین به پایان رساند.
کشور
بحرین اولین سرزمین در خارج از جزیرة العرب و دومین دیاری بود که بعد از مدینه دین
اسلام را داوطلبانه قبول
کرد. اسلام در سال هشتم هجری توسط فرستاده پیامبر «علاء بن الحضرمی» به آن دیار راه یافت. بحرین به خاطر عظمت و جایگاه اسلامی یکی از مراکز علمی مذهبی عالم
تشیع و در کنار حوزه‌های علمیه مهم همچون
عراق و
ایران قرار گرفت. حوزه بحرین تا قرن یازده از رونق بالایی برخوردار بود اما با مهاجرت علماء بحرین از قرن یازدهم به مراکز ایران و عراق رونق اولیه خود را از دست داد. از حوزه بحرین نام آوران و فقیهان بلند مرتبه‌ای به پاخاسته و در رواج فرهنگ
شیعه خدمات شایانی را
کرده‌اند که
شیخ ابراهیم قطیفی یکی از آنان بود.
شیخ ابراهیم برای تکمیل دانش در اواخر
جمادی الثانی ۹۱۳هـ. ق. وارد
نجف اشرف شد.
حوزه نجف در قرن نهم هجری شاهد حضور فقهای اصولی، مانند فاضل مقداد بود. وی با تالیف و شرح کتب فقهی،
فقه استدلالی را در حوزه نجف بارور
کرد و شاگردان والامقامی مانند علی بن هلال جزایری و دیگران را پرورش داد و به تاسیس مدرسه و تربیت شاگردان پرداخت. در این زمان بود که شاه طهماسب صفوی
محقق ثانی را به ایران دعوت
کرد و به
شیخ الاسلامی نشاند. آیت‌الله قطیفی نیز در این زمان به درس و بحث می‌پرداخت.
ستاره قطیف بعد از مدتی به شهر حله که رونق علمی بالایی داشت، سفر
کرد چون با حمله هلاکو به
بغداد حوزه‌های علمیه بغداد و نجف از نشاط علمی افتاده بود لکن به سبب امان خواهی مردم و حمله
نکردن هلاکو به شهر، حله به یکی از شهرهای علمی شیعه تبدیل شد البته بعد از مدتی درخشندگی خود را از دست داد و شهر نجف بار دیگر جایگاه والای خود را بازیافت.
علامه قطیفی بعد از مدتی از حله به نجف بازگشت و آن شهر را به عنوان مسکن دائمی خود برگزید.
وی از پیشگامان حرکت علمی و از بزرگان حوزه نجف به شمار می‌آمد که در کوتاه‌ترین مدت به قله‌های بالای علمی و معنوی نائل آمد. و در کنار استفاده از دانشمندان بر کرسی تدریس نشست و با بحث و مناظره علمی و فقهی، جان دیگری به حوزه نجف بخشید.
جای بسی تاسف که از خاندان این در گرانقدر بحرین و سال ولادت و وفات و یا از ابعاد علمی و معنوی وی در کتاب‌های تراجم آنچه که در شان این مرد بزرگ باشد، نیامده است. امیدواریم نوشته حاضر گامی برای شناسائی ابعاد علمی و معنوی این عالم فرزانه باشد.
۱ ـ
شیخ ابراهیم بن حسن دراق (وراق): وی از فقها و محدثان قرن دهم هجری و از اساتید
شیخ ابراهیم قطیفی بود. قطیفی در اجازات خود از وی به عنوان «اوثق
مشایخ» یاد
کرده است. درضمن کتاب «معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن» (از ابتداء تا انتهای فقه) از یادگارهای اوست که نسخه خطی اش در کتابخانه دانشگاه لس آنجلس نگهداری می‌شود.
۲ ـ علی بن هلال بن فضل جزائری، متوفای ۹۰۴هـ. ق. : از شاگردان
ابن فهد حلی ، و از اساتید محقق ثانی بود. این عالم گرانمایه عمو و استاد با واسطه
شیخ ابراهیم قطیفی بود. نقل شده است: وقتی به تسبیح
حضرت زهرا علیهاالسّلام مشغول میشد، بیش از یک ساعت طول می‌داد و با هر ذکری که از زبانش جاری میشد، اشک از چشمان مبارکش سرازیر میشد. وی در
اصفهان دار فانی را وداع گفت و در مشهد مقدس رضوی به خاک سپرده شد.
۳ ـ
شیخ محمد بن زاهد نجفی.
۴ ـ
شیخ علی بن جعفر ابن سمیط: آیت‌الله قطیفی از وی به عنوان «اوثق واسطه‌ها» میان خود و استادش یاد
کرده است.
برای آشنایی با مقام علمی و معنوی ستاره قطیف به دیدگاه چند تن از نویسندگان و اندیشمندان توجه می‌کنیم:
عبدالله افندی رحمة‌الله‌علیه : «پیشوای فقیه، فاضل عالم کامل محقق مدقق، معاصر
شیخ علی کرکی، دانشوری پارسا و عابد بوده و به پرهیزکاری و دیگر صفات پسندیده شهرت داشته و به طور کلی ترک
دنیا گفته....»
میرزا محمد باقر خوانساری رحمة‌الله‌علیه : «قطیفی عالمی فاضل و پرهیزکاری صالح و از بزرگان مجتهدان و اعلام فقهاء و محدثان بود.»
علامه مجلسی رحمة‌الله‌علیه : «در نهایت فضل و دانش بود و در عصر
شیخ علی محقق کرکی می‌زیست.» در جای دیگر از وی با عنوان «خلاصه مجتهدین» یاد
کرده است.
صاحب «نامه دانشوران ناصری:» «وی در سلسله علماء امامیه از اعاظم مجتهدین و فحول
شیوخ است، در فن فقه و مبادی آن مقامی عالی و رتبتی رفیع داشت.»
شیخ محدثین،
شیخ عباس قمی: «
شیخ ابراهیم بن سلیمان بحرانی که در حیاة و مماتش مجاور نجف اشرف بود، عالمی فاضل و پارسائی صالح از بزرگان مجتهدین و رؤساء فقهاء و محدثین در نهایت فضل و دانش معاصر با
شیخ نورالدین محقق کرکی بود.
قطیفی علاوه بر اینکه در حدیث محدثی نام دار، در فقه فقیهی گرانمایه و در کلام متکلمی توانا بود، در اخلاق نیز در بلندای فضائل قرار داشت و در روزگار خود عابدی زاهد، دانشوری پارسا و بی توجه به دنیا به شمار می‌رفت. در برابر خدا و بندگانش متواضع بود و همیشه از خطایای خود به خدا پناه می‌برد. زمانی که برای کتاب‌های بزرگان همانند محقق ثانی نقد می‌زد، اول جایگاه علم، مقام فقه و فقیه و احترام به علماء را بیان و بعد شروع به نقد و بررسی می
کرد. وقتی اجازه نامه‌های وی را به نظاره می‌نشینیم، به یاد مردان
خدا و پرهیزکاران می‌افتیم. قطیفی در اجازه خود به
شیخ محمد استرآبادی خود را چنین معرفی می‌کند: «بنده حقیر و فقیری که غرق در خطایا و اسیر حوادث روزگار، در جوار حرم مولایم
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام »
و در اجازه اش به خلیفه شاه محمود شیرازی درباره خود می‌نویسد: «اخفض الخلایق عملا و اکبرهم زللا از نظر اعمال کوچکترین و از نظر لغزش از بزرگ‌ترین بندگان خدا»
نقل شده است که حضرت ولی عصر عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف در چهره مردی که
شیخ او را می‌شناخت، به منزل وی آمد. حضرت از قطیفی پرسید: کدام
آیه در بیان اندرز مردم، و عظیم تر از آیات دیگر است؟
شیخ این آیه را تلاوت
کرد:
(ان الذین یلحدون فی آیاتنا لایخفون علینا افمن یلقی فی النار خیرام من یاتی امنا یوم القیمة اعملوا ماشئتم انه بما تعلمون بصیر)
همانا آن‌ها که به چشم کفر و عناد به آیات ما می‌نگرند، بدانند که از نظر ما پنهان نیستند. ای غافلان! اینک آیا آنکه گرفتار دوزخ می‌شود، سرانجامش نیکوتر است یا آنکه با کمال ایمنی و آرامش وارد قیامت می‌شود؟ اکنون هرچه می‌خواهید انجام دهید و بدانید خدا به کارهای شما بیناست.»
حضرت فرمود: راست گفتی‌ای
شیخ! آنگاه، از خانه بیرون رفت.
شیخ که مجذوب امام شده بود، به یکباره به خود آمد و از اطرافیان پرسید: آیا فلانی از خانه خارج شد؟ پاسخ دادند: ما کسی را ندیدیم.
شیخ ابراهیم برای زیارت
حضرت ثامن الحجج به ایران آمده بود. اتفاقا وقتی وارد حرم شد محقق کرکی هم به زیارت آمده بود آن دو در رواق حرم مطهر، در پشت سر قبر مبارک امام علیه‌السّلام با هم ملاقات کردند آن روز شاه طهماسب هدیه‌ای برای
شیخ فرستاده بود وقتی هدیه را به وی تقدیم کردند، آن را برگرداند و گفت که نیازی به آن ندارد. وقتی علت آن را پرسیدند، گفت: به خاطر اینکه از ارتکاب مکروه در امان بمانم، آن را رد کردم.
۱ ـ سید شریف الدین حسینی مرعشی شوشتری: پدر قاضی نورالله شوشتری (نویسند مجالس المؤمنین) و از متبحرین دانشوران علوم عقلی و نقلی بود. سید طبع شعری و ادبی داشت و دارای تالیفات در زمینه‌های مختلف بود مانند: ۱ ـ رساله حفظ الصحة فی الطب. ۲ ـ رسالة فی اثبات الواجب تعالی. ۳ ـ رسالة فی الانشاءآت و المکاتیب. ۴ ـ رسالة فی علم البحث و المناظره. ۵ ـ تعلیقة علی شرح التجرید. ۶ ـ رسالة فی شرح الخطبة الشقشقیة و... سید شریف الدین در شوشتر دار فانی را وداع گفت.
۲ ـ نعمت الله رضوی مشهدی ابن قریش: عالمی فاضل و از دانشمندان قرن دهم هجری بود.
۳ ـ
شیخ حسین بن عبدالحمید: از علمای قرن دهم بود و شجاع الدین محمود بن علی از وی روایت
کرده است.
۴ ـ مولی کریم الدین شیرازی: متوفای بعد از ۹۴۵هـ. ق. است و شجاع الدین محمودبن علی از وی روایت
کرده است. وی اثری نیز از خود به یادگار گذارد که «ملحقات النصاب» نام دارد و در آن اصل نصاب را همراه با شرح آن آورده است.
۵ ـ سید عبدالله بن علی بن محفوظ حسینی صادقی (ابن محفوظ): وی متوفای حدود ۱۰۰۰هـ. ق. است. آیت‌الله مرعشی نجفی او را نابغه زمان صفویه در فقه و ادب و نسب می‌داند. سید عالمی عظیم المنزله بود و از آثار تالیفی وی می‌توان به حواشی علی عمدة الطالب، رسالة فی نسب ولاة الحویزة، رسالة فی نسب آل طباطبا، رسالة فی نسب المرعشیین و... اشاره
کرد.
۶ ـ سید معزالدین محمد بن تقی الدین محمد حسینی اصفهانی (فیضی): در اصفهان متولد شد و در سال ۹۵۲هـ. ق. در
بصره وفات
کرد و در
کربلا مدفون شد.
شیخ ابراهیم قطیفی در سال ۹۲۸هـ. ق. در نجف الاشرف به وی اجازه داد. این شاگرد گرانمایه ادیبی بزرگوار فقیهی گرانقدر و در علوم مختلف سرآمد بود و منصب صدرات شاه اسماعیل را داشت. از وی در فقه با عنوان «رسالة فی عدم انفعال الماء القلیل» به یادگار مانده است.
۷ ـ
شیخ شمس الدین محمد بن حسن استرآبادی: محقق در علوم عقلی و آداب بود. وی نویسنده کتاب «شرح کلمة التوحید» و دارای اجازه از
شیخ ابراهیم قطیفی است.
۸ ـ سید امیر نعمت الله حلی: وی ازجمله علمای حله بود که در سال ۹۲۹هـ. ق. به هراترفت و در زمان شاه طهماسب مقام صدارت یافت. سید دارای فضائل و کمالات بود و بعد از حله به
نجف رفت و در معارضات محقق کرکی با علامه قطیفی، از موافقان قطیفی بود وی در ۲۸
ذی حجه ۹۴۰هـ. ق. درگذشت.
۹ ـ خلیفه شاه محمود شیرازی.
۱۰ ـ
شیخ شمس الدین محمدبن ترک.
۱۱ ـ
شیخ منصوربن محمد بن ترک غروی: از علمای قرن دهم هجری، عالمی فاضل و نویسنده کتابی در شرح الرسالة الحاسبیة بود.
۱۲ ـ علی بن هلال کرکی (منشار): از محقق ثانی اجازه داشت و از شاگردان محقق کرکی (فقیهی کامل عالمی جلیل) بود و مدتی
شیخ الاسلام و وکیل حکومت در اصفهان بود. کتاب «رسالة فی المسائل العامة البلوی» از آثار اوست. علی بن هلال در ۹۸۴هـ. ق. درگذشت.
قبل از ذکر آثار این عالم نامدار، این نکته قابل یادآوری است که فقیه قطیف اغلب رساله‌های فقهی خود را در نقد رساله‌ها و فتاوی دیگر علما نگاشته است، از جمله «رسالة الجمعة» و «الحائریة فی تحقیق المسالة السفریة» و «السراج الوهاج».
۱ ـ الاربعون حدیثا.
۲ ـ الامالی: شاید مجموعه‌ای از احادیث باشد.
۳ ـ الثمانیه عشر حدیثا: این احادیث هیجده گانه در ذیل کتاب «الفرقة الناجیة» در مباحث عقیدتی و کلامی آمده و در آن‌ها تاکید شده است که فرقه ناجیه «شیعه» می‌باشد.
۴ ـ مجموعة فی نوادر الاخبار الطریفة.
۵ ـ ایضاح النافع فی شرح مختصر الشرایع: در زمینه فقه است. فقیه قرن ۱۳
شیخ مرتضی انصاری در کتاب مکاسب و مطالبی از این کتاب نقل
کرده است.
۶ ـ حاشیة
شرایع الاسلام : در فقه و حاشیه‌ای بر شرایع محقق حلی است.
۷ ـ حاشیة علی
المختصر النافع : تعلیقه‌ای است بر مختصر شرایع الاسلام محقق حلی است.
۸ ـ الهادی الی
سبیل الرشاد : کتابی فقهی و شرحی بر «ارشاد الاذهان» علامه حلی است.
۹ ـ
کشف الفوائذ : در فقه و شرحی بر کتاب «قواعد الاحکام» علامه حلی است.
۱۰ ـ شرح الالفیة فی الصلاة الیومیة: کتابی فقهی و شرح کتاب «
الالفیة »
شهید اول است که در سال ۹۳۹هـ. ق. نگارش یافته است.
۱۱ ـ شرح عدد محرمات الذبیحة: مؤلف در این کتاب به تعداد محرمات
حیوان ذبح شده به صورت شرعی، اشاره و احکام آن‌ها را بیان
کرده است.
۱۲ ـ الخلافیات: رساله عملی است که برای مقلدان نگارش یافته است.
۱۳ ـ الرسالة الصومیة: در احکام روزه است.
۱۴ ـ رسالة فی السهو والشک فی الصلاة: به سهو و شکیات نماز اختصاص دارد.
۱۵ ـ رسالة الجمعة: این رساله را در رد نظریه محقق کرکی نگاشته است. محقق می‌فرمود
نماز جمعه در زمان
غیبت امام زمان عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف با وجود فقیه جامع الشرایط واجب است
شیخ ابراهیم برخلاف وی معتقد بود نماز جمعه در حال غیبت امام مطلقا
حرام است خواه فقیه جامع الشرایط باشد، یا نه.
۱۶ ـ النیة: درباره نیت و احکام آن است.
۱۷ ـ النجفیة فی سهو الصلاة الیومیة: در شکیات نمازهای یومیه و احتمال زیاد همان «رسالة السهو والشک فی الصلاة» است.
۱۸ ـ الحائریة فی تحقیق المساله السفریة: مؤلف در این اثر فقهی، به مسئله «مسافری که قصد
کرده است ده روز در محلی اقامت کند، آیا توالی لازم یا نه؟» می‌پردازد و معتقد به توالی است. محقق قطیفی این کتاب را در سفر به
مشهد مقدس نگاشت. در این کتاب مباحث دیگری هم ازجمله «مسئله وضوء مجدد» مورد بحث قرار گرفته است. محقق کرکی می‌فرمود: از کسی که
غسل جنابت به جا آورده هم وضوی تجدیدی صحیح است و مستحب اما قطیفی برخلاف وی فتوا داده بود که وضوی مجدد مستحب نیست.
۱۹ ـ رسالة فی احکام الرضاع: در مقابل رساله رضاعیه محقق نگارش یافت.
شیخ رضاع را از نظر لغت و بعد شرع توضیح می‌دهد، سپس سبب تحریم با ادله آن و شرائط
رضاع که مقتضی تحریم می‌شود را بیان می‌کند و گاه خلاف محقق کرکی فتوا می‌دهد. این کتاب در سالهای ۱۳۱۳ و ۱۳۱۵هـ. ق. در
تهران به چاپ رسید.
۲۰ ـ
السراج الوهاج : نقدی بر کتاب «قاطعة اللجاج فی حل الخراج» محقق کرکی است.
قطیفی از لحاظ تقوی از پرهیزگاران روزگار خود بود و از طرفی به مقام علمی و معنوی محقق آشنا بود، لذا قبل از بررسی کتاب وی، نکاتی را بیان می‌کند.
اولا: به دلیل حرمت کتمان علم و فقه و بعد فضیلت علما و دانشمندان، فضیلت
فقیه ، حیله‌های شرعی و قاعده آن اشاره می‌کند و بعد به اصل مباحث و اعتراض به آرای محقق ازجمله در تقسیم اراضی می‌پردازد و با استناد به آیات، روایات و اقوال علما، فتاوی علامه حلی را نقد و بررسی می‌کند. ازجمله به حلال دانستن خراج اعتراض می‌کند. این کتاب در سال ۱۳۱۳هـ. ق. در تهران و در ۱۴۱۰هـ. ق. در قم در ۱۲۸صفحه به چاپ رسید.
۲۱ ـ شرح اسماءالله الحسنی: این کتاب را در ۹۳۴هـ. ق. تالیف
کرد.
۲۲ ـ نفحات الفوائد و مفردات الزوائد: در عقائد و به صورت سؤال و جواب است و در سال ۹۴۵هـ. ق. تحریر یافت.
۲۳ ـ الفرقة الناجیة: از کتاب‌های ارزشمند عقیدتی و از مصادر کتاب بزرگ
بحارالانوار علامه مجلسی است. این کتاب از یک مقدمه و سرفصل و یک خاتمه تشکیل یافته و به صورت استدلالی از طریق روایات اهل سنت بیان شده است و فرقه ناجیه در این
حدیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم (ستفرق امتی ثلاثا و سبعین فرقة کلها فی النار الا واحدة) امت من به هفتاد و سه فرقه تقسیم می‌شوند و همه آن‌ها در آتش‌اند مگر یک گروه» معرفی
کرده و معتقد است آن فرقه،
شیعه است. از مباحث این اثر ذکر حدیث و بعد چگونگی جمع نقل‌های شیعه و
اهل سنت است. فصل اول به
امیرمؤمنان علیه‌السّلام ، فصل دوم به عترت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و فصل سوم به ائمه (دوازده تن) اختصاص دارد. درضمن این اثر ارزشمند در باب حدیث افتراق از منابع و کتاب‌های اولیه در این باب محسوب می‌شود که به این شکل نگارش یافته است. این کتاب در اواخر با عنوان «ره پویان حقیقت» توسط محمد حسن محمدی مظفر تصحیح و مقدمه نویسی شده است و توسط انتشارات زائر
قم در قطع وزیری، به سال ۱۳۸۲ش، در ۳۰۴ صفحه به چاپ رسیده است.
۲۴ ـ رسالة فی ادعیة سعة الرزق و قضاءالدین.
۲۵ ـ طرق روایة
الشیخ ابراهیم بن سلیمان القطیفی:
در این کتاب حدیثی، طریق روایت قطیفی از بزرگان و
مشایخ خود بیان شده است. محقق قطیفی در این اجازات، تحقیقات نافعه‌ای در فنون
رجال و
درایه کرده است.
شیخ نورالدین علی بن عبدالعالی کرکی (محقق ثانی) متوفای ۹۴۰هـ. ق. است.
محقق و قطیفی معاصر بودند و در کتب و اجازات قطیفی از وی با عنوان «بعض اخواننا فی الدین»، «الرجل المعاصر» و «بعض المعاصرین» یاد شده است. در نوشتجات وی به استاد یا
شیخ روایی بودن وی تصریحی نشده است، برعکس به معاصر و معارض بودن آن دو فقیه اشاره و حتی تعارض علمی آن دو در مسائل فقهی در حد بالایی بیان شده است.
قابل یادآوری این که از سلسله
مشایخ میرزا حسین
محدث نوری اعلی الله مقامه یا از اعیان الشیعه استفاده می‌شود که محقق کرکی استاد و از
مشایخ روایی
شیخ ابراهیم قطیفی بود و از وی روایت
کرده است.
اینکه اختلاف علمی و اجتهادی فقهای شیعه در مسائل فقهی و اصولی در هر عصر و زمانی (مانند این دو بزرگوار) باعث پویایی این مکتب شده، مایه مباحات است. در حالی که این دو از باب مقام و ریاست هیچ بحثی با هم نداشتند. ازجمله مباحث اختلافی می‌توان به مسئله
مالیات ، نماز جمعه،
رضاع ،
وضو مجدد بر کسی که
غسل جنابت انجام داده است و... اشاره
کرد.
چند مصدر به بازمانده وی (
شیخ علی بن
ابراهیم قطیفی) متوفای حدود ۹۹۵هـ. ق. اشاره شده است. او مانند پدر، عالمی فاضل و فقیهی گرانمایه بود و کتاب «توضیح العلل فی شرح ترددات المختصر» در توضیح و شرح «مختصرالنافع» محقق حلی از آثار اوست که نسخه خطی اش به شماره (۵۶۵۷۵) در گنجینه کتابخانه آیت‌الله العظمی
مرعشی نجفی رحمة‌الله‌علیه به یادگار مانده است.
ستاره پرفروغ قطیف اسوه
فقه و
فقاهت و عالم نامدار بعد از عمری تلاش و تحقیق و پرورش شاگردان در نجف اشرف به دیدار معبود شتافت و در همان شهر به خاک سپرده شد. سال
وفات او را مابین ۹۴۵ تا ۹۵۰هـ. ق. ذکر
کرده‌اند.
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«ابراهیم قطیفی».
