ابراهیم بن سیار نظام (مقاله‌دوم)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

ابراهیم بن سیار نظام (۱۸۵-۲۳۰ق)، از متکلمان معتزله، ادیب و شاعر قرن سوم هجری قمری بود.
نظّام در فلسفه طبیعی و الهی متبحر بود و به آثار مکتوب فلسفی آشنایی کامل داشت. وی عقاید کلامی ویژه‌ای داشت و فرقه‌ای از معتزله مشهور به نظّامیه پیروان او بودند.

---

ابواسحاق ابراهیم بن سیار بن‌ هانی بصری، معروف به نظّام، اجدادش از موالی آل زیاد بودند، اما یکی از پدرانش حریّت و آزادگی را به دست آورد. برخی هم آنان را از موالی بنی حارث بن عباد ضبعی، تیره‌ای از بنی قیس بن ثعلبه به شمار آورده‌اند که در بصره زاده شد و رشد یافت و نزد دایی‌اش ابوالهذیل علاف (م ۲۲۷ یا ۲۳۵ق) دانش آموخت. او با استاد خود مناظره هم داشته است. سپس به منظور کسب دانش بیشتر به بغداد سفر کرد و از دانشمندان بغداد کسب علم کرد.
در نامگذاری ابراهیم به نظّام، گفته شده است که هوادارانش علت آن را زیبایی بیانش در نظم و نثر دانسته‌اند، اما مخالفانش دلیل آن را گویا ساختن چیزی شبیه تسبیح و فروش آن در بازار بصره قلمداد کرده‌اند.
همچنین گویند که ابراهیم نظّام در جوانی با گروه‌هایی از قبیل ثنویه، سُمَینه (قومی در هند که دهری و قائل به تناسخ بودند) و فلاسفه ملحد معاشرت و همنشینی داشت و از اینان مطالبی فراگرفت، به گونه‌ای که این آموزه‌ها در آرا و‌ اندیشه‌های او تاثیر گذاشت.

---

ابراهیم متکلمی برجسته و تیز هوش و از بزرگان اهل نظر بر مشرب معتزله به شمار می‌رفت.
سید مرتضی ضمن ستودن دقت و غوص در معانی و دانش کلامی‌اش، می‌گوید که پدرش او را نزد خلیل بن احمد فراهیدی، ادیب و لغوی مشهور برد تا تعلیم دهد. خلیل گفت: باید او را بیازماید و از ابراهیم خواست شیشه‌ای را که در دست استاد بود، توصیف نماید. ابراهیم به تفکیک و با نظر خواستن از استاد، خوبی‌ها و معایب شیشه را بیان کرد. آن گاه خلیل بن احمد از وی خواست درخت خرمایی را که در حیاط خانه بود، وصف کند و او همانند شیشه توصیف کرد. خلیل گفت: فرزندم، من به آموختن از تو محتاج ترم.
روزی نظّام با حسین بن محمد بن عبدالله نجار، از بزرگان جبریه و رئیس فرقه نجاریه در خانه یکی از دوستانش ملاقات و مناظره کرد و در پایان، لگد محکمی به نجار کوبید و بیرونش راند. همین ضربه باعث مرگ نجار شد.
گویند که روزی‌ هارون وی را با حسنیه، کنیز امام صادق (علیه‌السّلام) برای مناظره دعوت کرد و ابراهیم در این مناظره مغلوب شد.

---

نظّام در فلسفه طبیعی و الهی متبحر بود و به آثار مکتوب فلسفی آشنایی کامل داشت. وی عقاید کلامی ویژه‌ای داشت و فرقه‌ای از معتزله مشهور به نظّامیه پیروان او بودند.
این فرقه با گروه‌های دیگر معتزله مناقشات طولانی داشت، از این رو فِرَق دیگر علیه نظّام و پیروانش ردّیه‌های بسیار نوشته و او را به کفر و زندیق بودن متهم نمودند.
ابراهیم نظّام دشمن سرسخت اهل حدیث بود، به همین خاطر آنان در متهم کردن او به عقاید انحرافی نقش اساسی دارند.

---

ذهبی برخی از عقاید او را این‌گونه می‌آورد: خدا قدرت بر ظلم و شر و بیرون آوردن جهنمیان از دوزخ را ندارد. وی دین برهمن‌ها را داشت و منکر نبوت و بعثت بود و آن را پنهان می‌کرد، اما عنوان نوشته‌هایش خلاف آن را ثابت می‌کند و چنین برمی‌آید که شماری از این آثار را در دفاع از خود نگاشته باشد.
همچنین نظّام به شیعه‌گری و رفض متهم شده و گفته‌اند که او اجماع و قیاس را در مسائل شرعی حجت نمی‌دانست و معتقد بود که تنها قول امام معصوم حجت است. با بدگویی و سرزنش بزرگانی از صحابه می‌گفت: امامت تنها با نصّ و تعیین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ثابت می‌شود و ایشان در چندجا، آشکار و روشن به امامت علی (علیه‌السّلام) تصریح کرده است اما عمر به خاطر بیعت با ابوبکر، این امر را پنهان داشت.
همچنین آتش زدن خانه حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) و سقط جنین محسن، شک در نبوت پیامبر که نتیجه‌اش شک در دین است، نماز تراویح، نهی از متعه حج و برخی موارد دیگر را از اقدامات نکوهیده و بدعت‌های عمر شمرده و بسیاری از عمل کردهای عثمان را سرزنش کرده است.
نظّام درباره اجتهاد صحابه هم عقیده داشت که یا جاهل به حکم بودند که در این صورت اجازه اجتهاد نداشتند و یا عالم به حکم بودند ولی برخلاف شرع و دستورات پیامبر، در پی مذهب‌سازی بودند که این نفاق است. از نظر نظّام مجتهد جاهل به احکام، کافر و منافق نیز فاسق یا کافر و هر دو مخلد در جهنّم هستند.

---

جاحظ یکی از شاگردان برجسته اوست که حکایات بسیاری از وی نقل کرده است. احمد بن خالط، محمد بن شبیب و زرقان متکلم در شمار شاگردان اویند.
نظّام، ادیب و شاعر هم بود و اشعارش دارای بلاغت و الفاظ زیبا و برخوردار از معانی و مفاهیم دقیق کلامی و فلسفی بود.

---

آثار علمی او عبارت‌اند از:
• اثبات الرسل؛ • التوحید؛ • التعدیل و التجویز؛ • الرد علی اصحاب الهیولی؛ • الرد علی الدهریه؛ • الرد علی المرجئه؛ • الرد علی اصحاب الاثنین؛ • الرد علی اصناف الملحدین؛ • المعرفه؛ • تقدیر القدر؛ • المحال؛ • المخلوق علی المجبره؛ • العدل؛ • الترک المستطیع؛ • التولد؛ • الوعید؛ • الجوابات؛ • النکث الجزء المعانی علی معمر الطفره؛ • المکامنه؛ • المداخله؛ • العالم الکبیر؛ • العالم الصغیر؛ • الحدث؛ • الانسان؛ • المنطق؛ • الحرکات الجواهر و الاعراض؛ • العروس؛ • الارزاق؛ • حرکات اهل الجنه؛ • خلق الشییء؛ • الصفات القرآن؛ • ماهو و الافاعیل.

---

وی که شرب خمر هم می‌کرده، در حال مستی از بالای بلندی سقوط کرد و در دوره معتصم (خلافت ۲۱۸-۲۲۷ق) یا واثق (خلافت ۲۲۷-۲۳۲ق) و در خانه حمویه که با طاووس‌هایش شناخته می‌شده، درگذشت. تاریخ دقیق مرگ او روشن نیست، از این رو آن را در حدود ۲۳۰ق آورده‌اند.

---