ابراهیم بن حبیب فزاری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْراهیمِ بْنِ حَبیب، ابواسحاق ابراهیم بن حبیب بن سلیمان،
بن سَمُره بن جُنْدُب فزاری (
سدۀ ۲ق/۸م)، از نخستین
منجمان مسلمان، و نخستین کسی که در عصر اسلامی
اسطرلاب ساخت.
در برخی منابع نام او محمد بن ابراهیم ذکر شده
اما شاید وجود یک
محدث مشهور در همان دوران به نام محمد بن ابراهیم فزاری (د ۱۸۸ق/۸۰۴م) موجب این خلط شده باشد.
قفطی از دو منجم معاصر یکدیگر، به همین نام‌ها، یاد می‌کند. این‌گونه خطا‌ها، یعنی تبدیل یک شخص به دو شخصیت نزد
قفطی نظایر دیگری نیز دارد.
از آغاز زندگی و چگونگی آموزش ابراهیم آگاهی نداریم و نیز دانسته نیست در چه تاریخی به دربار
منصور، دومین خلیفۀ
عباسی راه یافته است. همین قدر می‌دانیم که در ۱۴۵ق/۷۶۲م به هنگام آغاز بنای شهر
بغداد، همراه
نوبخت و
طبری، منجمان دربار منصور، حضور داشته
و وظیفۀ آنان به استنباط نلینّو
از عبارت
یعقوبی،
گزینش ساعت «سعد» برای آن کار بوده است. اگرچه از سخن یعقوبی به روشنی نمی‌توان چنان معنایی استنباط کرد، ولی باتوجه به اشتغال فزاری به نجوم برداشت نلینو معقول به نظر می‌رسد. همچنین در ۱۵۴ یا ۱۵۶ق، پس از ورود یک هیأت
هندی به دربار
بغداد، چون خلیفه از کتاب معروف سیدهانتا به زبان سنسکریت (این کلمه به معنی سخن آخر است و اصطلاحاً بر کتب هیأت و نجوم اطلاق می‌شده است، ابوریحان بیرونی آن را به معنی راست و مصون از کژی آورده است) و جدولهای موجود در آن دربارۀ حرکات
سیارات خبر یافت، به
ترجمۀ آن فرمان داد و مقرر داشت به همان شیوه کتابی به
زبان عربی تدوین شود و این کار را به عهدۀ فزاری گذارد.
زیجی که فزاری بدین ترتیب فراهم آورد به
سند هند کبیر شهرت یافت و تا دوران
مأمون مورد استفادۀ منجمان اسلامی بود. بدین ترتیب پیش از ترجمۀ المجسطی به عربی، مسلمانان با مبادی ستاره‌شناسی یونانی از طریق ستاره‌شناسی هندی آشنایی یافتند. در عصر مأمون،
خوارزمی همین کتاب را تلخیص کرد و این یک، سند هند نامیده شد. استفاده از کتاب سید هانتا مستلزم داشتن معلومات گسترده‌ای در ریاضیات بوده است و برخی دیگر از آثار باقی ماندۀ فزاری که د. پینگری در مقاله‌ای زیر عنوان «قطعات باقی‌مانده از آثار فزاری» آنها را مورد بررسی قرار داده، نیز نشان می‌دهد که وی با معادلات
جبری به خوبی آشنایی داشته است. پینگری تأکید می‌کند که
زیج فزاری حاوی مطالبی دربارۀ پدیده‌های مورد بررسی دانشمندان یونانی بوده و می‌افزاید که رقمی را که وی برای محیط
زمین به دست داده (۹۰۰
فرسنگ ) از هِرمِس گرفته و در این زمینه از منابع ایرانی (به احتمال قوی به
پهلوی ) استفاده کرده است.
علی بن سلیمان هاشمی، ستاره‌شناس اسلامی سدۀ ۳ق/۹م در اثر خود زیر عنوان علل الزیجات (نسخۀ خطی در کتابخانۀ بادلیان آکسفورد) تصریح می‌کند که فزاری تعدادی از
زیجهای خود را به «فارسی» (احتمالاً پهلوی) تألیف کرده است. معروف‌ترین اثر فزاری، سند هند کبیر از میان رفته است.
آثار دیگری که از او بر شمرده‌اند از این قرار است:
۱. القصیدة فی علم النجوم، مثلثی دربارۀ روش محاسبۀ
ساعات طی شدۀ روز. این قصیده در افراد المقال
ابوریحان بیرونی نقل گردیده
و به انگلیسی نیز ترجمه شده است؛ ۲. ارجوزه فی الحدود، منظومۀ مثلثی در ۸۴ مصراع دربارۀ حدود ۵ سیاره (
عطارد،
زهره،
مریخ،
مشتری و
زحل ). ابوالصَقْر عبدالعزیز بن عثمان القَبیصی (د ۳۸۰ق/۹۹۰م) آن را در کتاب خود زیر عنوان المدخل الی علم النجوم (نسخۀ خطی، در کتابخانۀ بادلیان) آورده است
۳. قصیده فی حرکات النجوم، منظومۀ مفصلی در قالب مثلث که در حقیقت
زیجی را تشکیل می‌داده به گفتۀ مرزبانی، همراه با شرح بر ۱۰ مجلد
بالغ می‌شده است. صفدی اندکی از اوایل این منظومه را نقل کرده است
۴. کتاب
الزیج علی سنی العرب، احتمالاً همان
زیجی است که علی‌بن سلیمان هاشمی در علل الزیجات به عنوان اثر عظیم فزاری نام برده و توضیحاتی دربارۀ آن آورده است. این اثر همچنین در مجموعه‌ای زیر عنوان
الزیج القویم فی فنون التعدیل و التقویم که چند
سده دیرتر فراهم گردیده، گنجانیده شده است. نسخه‌ای خطی از این کتاب در کتابخانۀ اوقاف رباط به شمارۀ I/۲۶۰ موجود است.
زیج فزاری بخشهایی از ۶۰ صفحۀ نخست این مجموعه را تشکیل می‌دهد که تعیین دقیق آنها ممکن نشده است. از صفحۀ ۶۰ تا ۱۸۷،
زیج دیگری آمده است که جداول موجود در آن تا دوران المستنصر باللـه (۶۲۳-۶۴۰ق/۱۲۲۶-۱۲۴۲م) را در بر می‌گیرد؛
۵. کتاب المقیاس للزوال؛
۶. کتاب العمل بالاسطرلاب المسطح؛
۷. کتاب العمل بالاسطرلاب و هو ذات الحلق. از سه کتاب اخیر چیزی باقی نمانده است. قطعاتی از آثار گوناگون باقی‌مانده از فزاری، گردآوری و توسط د. پینگری به انگلیسی ترجمه و شرح شده است.
(۱) ابن ندیم، الفهرست.
(۲) ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۳) ابوریحان بیرونی، افراد المقال، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۴) ابوریحان بیرونی، تحقیق ماللهند، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳م.
(۵) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۷) خلیل بن ایبک صفدی، الوافی بالوفیات، بیروت، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۸) قاضی صاعد، صاعد بن احمد، طبقات الامم، به کوشش لویس شیخو، بیروت، ۱۹۱۲م.
(۹) علی بن یوسف قفطی، اخبارالعلماء باخبار الحکما، قاهره، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
(۱۰) نلینّو، کارلو، علم الفلک، تاریخه عند العرب فی القرون الوسطی، رم، ۱۹۱۱م.
(۱۱) یعقوبی، احمد بن واضح، البلدان، نجف، ۱۹۵۷م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن حبیب»، ج۲، ص۶۴۵.
