أوراد الأحباب و فصوص الآداب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اوراد الاحباب و فصوص
الآداب» اثر فارسی ابوالمفاخر یحیی بن احمد مشهور به باخرزی یا
ابوالمفاخر باخرزی (متوفی ۷۶۳ ق)، یکی از منابع مهم تصوف اسلامی در بیان سیر و سلوک باطنی می‌باشد که به کوشش ایرج افشار، عرضه شده است.
نویسنده کتاب را در
بخارا و بر سر
قبر سیف الدین
تالیف کرده است؛ بخش اول را در ۷۲۳ ق نوشته و
تالیف بخش دوم را در ۷۲۴ ق، به پایان رسانده است.
نویسنده هدف از
تالیف کتاب را، آگاهی بخشی به طالب سلوک می‌داند؛ چراکه معتقد است طالب هر چیزی باید
حقیقت و
ماهیت آن را بداند تا در او، رغبت و شوق برای طلب کمال پیدا شود.
کتاب در نقل اقوال شیخ سیف الدین باخرزی و اشعار و رباعیات صوفیه منبع بسیار با ارزشی به شمار می‌آید.
این اثر، کتابی است مفصل در باب مباحث علمی
تصوف و
آداب و رسوم و اذکار صوفیه که در دو بخش، «اوراد الاحباب» و «فصوص
الآداب»،
تالیف شده است. هر بخش، دارای بخش‌های متعددی است اما متاسفانه بخش نخست تاکنون به چاپ نرسیده است.
ماخذ اصلی نویسنده در بخش نخست، کتاب «
قوت القلوب » ابوطالب مکی است و منابع بخش دوم، عبارتند از: «قوت القلوب» ابوطالب مکی؛ «
آداب المریدین» ابونجیب عبدالقاهر سهروردی؛ «رسالة الخلوة» و دو رساله دیگر از نجم الدین کبری؛ رساله «وصیة السفر» از سیف الدین باخرزی؛ «حلیة الابدال» و رساله «امر المربوط» و کتاب «کنه مالابد للمرید» از
ابن عربی و «منازل المریدین» از ابوعبدالله مرجانی. اما به نظر می‌رسد که نویسنده، بیش از همه، از کتاب «
آداب المریدین» ابونجیب سهروردی استفاده کرده و در تعیین ابواب و فصول، حتی مقامات و احوال، به این اثر نظر داشته و گاه برخی از موضوعات و مطالب را، با اندکی تغییر در عبارات، از آن کتاب برگرفته است.
کتاب سرشار از اشعار فارسی و عربی است، اما شمار اشعار عربی، بسیار کم تر از اشعار فارسی می‌باشد.
نثر کتاب، ساده و روان و به
زبان فارسی گویاست.
این کتاب با وجود تمهیدات خاصی که نویسنده در وقف نامه کتاب برای استنساخ و انتشارش در نظر گرفته بود، دارای نسخه‌های متعددی نیست.
نویسنده در بخش نخست کتاب- که اکنون در دسترس نیست- به شرح اوراد و عبادات، اساس امور مرید (مثل جوع، سحر، صحت و خلوت)، شجره خرقه، مقامات مراقبه و محبوب بودن
عقل نزد خداوند، در بیست فص پرداخته است. عنوان برخی از این فصوص، عبارت است از: بیان اوقات و
زمان اوراد هفت گانه روز، بیان اوقات و زمان اوراد شب، ذکر عمل مریدان از فرایض عوامل و فضایل نوادر، آنچه مستحب است که در وقت خفتن بنده بگوید، ذکر قسمت کردن شب جهت برخاستن و جهت خواب و وصف شب خیزان و تهجدگزاران،
روز جمعه و
آداب آن.
بخش دوم که در این نوشتار به معرفی آن می‌پردازیم، در باب
آداب صوفیه، عقاید و اخلاق، شیوه معاشرت، لباس، سماع، صحبت و شرایط شیخ و مرید،
آداب خادمان در انواع خدمات، حمام،
آداب مسافرت و شرایط سفر،
آداب خلوت و اربعین و ترتیب ریاضت و مجاهدت است.
این بخش که با مقدمه‌ای مفصل از محقق کتاب ایرج افشار و معرفی خاندان نویسنده آغاز شده، در چهل بخش تنظیم گردیده است. مؤلف در هر بخش ابتدا با استناد به
قرآن یا قول یا فعل
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، شرعیت موضوع را اثبات کرده، سپس به قول مشایخ
صوفیه و نظر خود در آن باب می‌پردازد.
اکثر فصوص، درباره
آداب اعمال مختلف جوارحی و جوانحی است که سالک بدان‌ها عمل می‌کند، همچون سفر، اکل، حمام، خلوت، سماع، صحبت و آنچه در هنگام بیماری، بلا و
مرگ انجام می‌دهد؛ لیکن در این میان و به خصوص در فصوص ابتدایی کتاب، نویسنده به مباحث کلی تر تصوف، همچون ماهیت تصوف، عقاید صوفیه، فضیلت
آداب،
اخلاق ، مقامات و احوال صوفیه، اختلاف مسالک صوفیه، فضیلت فقر بر غنا، شطحیات و خواص نفس نیز پرداخته است.
نخستین فص، پیرامون عقاید صوفیه در وحدانیت
خداوند و
قیامت است. نویسنده معتقد است اولین چیزی که بر مرید واجب می‌باشد، آن است که احدیت خداوند را پذیرفته و ذات او را از چیزی که نسبت آن به ذات مقدس الهی روا نمی‌باشد، پاک و تنزیه کند.
فصل دوم، در مورد
آداب ایمان می‌باشد. به نظر نویسنده، برترین چیز برای مرید آن است که رنج خود را از خلق برگرفته و بر هیچ کس،
ظلم و
ستم روا ندارد.
در فصل سوم، فضیلت فقر بر غنا، تشریح گردیده است. نویسنده فضیلت فقر بر غنا را در صورتی می‌داند که رضایت و خشنودی نیز، قرین و همراه آن باشد. از جمله اموری که به اعتقاد وی دلیل بر فضیلت
فقر می‌باشد، آن است که سخا و عطا، در همه ادیان پسندیده است.
در فصل چهارم، ماهیت تصوف مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده خود بر این باور است که این قوم را به جهت صفای اسرار و پاکیزگی آثار، صوفی گفته‌اند. وی در این رابطه، به اقوال و نظریات دیگران نیز اشاره کرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از: در صف اول بودن این گروه نزد خداوند، صاف بودن دل، قرب اوصاف ایشان به اوصاف اهل صفه که در عهد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بودند، پوشش این
طایفه که از صوف (پشم) است.
فصل پنجم، پیرامون محاسبه نفس و حفظ خواطر است. بنا به نظر صوفیه، ترک اشتغال به انواع کسب و صناعات، صرف تمامی اوقات به
عبادات و طاعات، بهتر و با فضیلت تر است.
دیگر عناوین و مباحثی که در فصوص دیگر مطرح شده است، عبارتند از: احکام مربوط به لباس و خرقه؛
آداب صوفیه در فروع دین و احکام آن؛ فضیلت
آداب؛ اخلاق صوفیه؛ مقامات صوفیه؛ احوال صوفیه؛
آداب مرید و شرایط وی؛ خواص و معرفت نفس؛
آداب صحبت با هر طایفه‌ای؛
آداب جوارح و حواس؛
آداب با خانواده؛ ادب خادم و شرایط آن؛
آداب انواع خدمات؛
آداب مربوط به خوردن؛ ریاضت مرید در ماکولات و فضیلت گرسنگی و حکایات و مکاشفات برخی از بزرگان.
از میان اعمالی که نویسنده به بیان
آداب آن‌ها پرداخته است، دو ادب با تفصیل و تاکید بیشتری بیان شده است. نخست، سماع که از موضوعات مناقشه برانگیز تصوف است
و دوم خلوت و چله نشینی که از ارکان سلوکی
طریقت کبرویه است.
از جمله ویژگی‌های کتاب، آن است که از نام‌های پیامبران، به ویژه
حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و احادیث ایشان، بسیار آمده است.
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اشخاص، اعلام جغرافیایی، ادیان، قبایل و اقوام، کتب و رسائل، لغات نادر، اصطلاحات و اشیاء، اشعار فارسی و عربی،
آیات ، اخبار و
احادیث ، اقوال و کلمات مشایخ و بزرگان در انتهای کتاب آمده است. در پاورقی‌ها، به تصحیح لغات و توضیح معنای آن‌ها پرداخته شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
