أسرار البلاغة فی علم البیان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اسرار البلاغة» کتابی است که توسط عبد القاهر بن عبد الرحمن الجرجانى در
موضوع علم بیان نگاشته شده است.
بیان علمی است که بواسطه آن شناخته می‌شود که یک معنا را چگونه به طرق مختلف می‌توان ادا کرد تا به حسب وضوح و خفا با یکدیگر فرق داشته باشند. یعنی گاهی جمله را طوری می‌آورند که معنی مقصود آشکار و واضح باشد و گاهی مراد را به صورت
مجاز و
استعاره و
کنایه می‌آورند. به عبارت دیگر فن بیان این است که بفهمند معانی دقیق و لطیف را چگونه در عبارات واضح بگنجانند که فهم آن برای مخاطب ممتنع نباشد. نویسنده کتاب «عبد القاهر جرجانی» متوفای ۴۷۱ هجری از ادیبان و نحویان ایرانی و از پایه گذاران دو علم از علوم بلاغی یعنی معانی و بیان است. او برای سروسامان بخشیدن به این علوم،
قرآن کریم را کانون توجه و تحقیق خود قرار داد و کتاب دلائل الاعجاز را در
علم معانی و اسرار البلاغة را در
علم بیان تدوین کرد.
کتاب اسرار البلاغه را باید به سبب دربرداشتن یک دوره کامل علم بیان با درون مایه‌ای غنی یکی از کتب زیرساز این دانش دانست.
قبل از جرجانی کسانی چون جاحظ و ابن درید و غیره در علم بیان آثاری از خود بجای گذاشته‌اند، اما بسیاری از اهل فن عبد القاهر جرجانی را موسس و واضع
علم بلاغت می‌دانند چرا که
آثار نویسندگان قبل از وی مشتمل بر ابحاثی پراکنده بود که از گوشه و کنار گرد آمده بود اما جرجانی اصول علم بلاغت را تدوین کرده، فروع این علم را به آن اصول بازگرداند و برای آن قواعد و اصولی مقرر نمود که از هرگونه نقص و تعقیدی خالی است و از تجرید و تعقیدهای منطقی که در آثار افرادی چون سکاکی نمایان است، به دور مانده است. در کتاب جرجانی توجه ویژه‌ای به محسنات بدیعیه شده است، در حالیکه این محسنات از دیدگاه عالمان علوم بلاغت متاخر امری خارج از مطابقت کلام با مقتضای حال به شمار می‌رفت و ایشان محسنات را صرفا آرایه‌ای لفظی برای کلامی که وجوه مطابقت را به دست آورده بود می‌دانستند. ویژگی دیگر این کتاب اینست که علاوه بر طرح مسائل مربوط، نشان از
اجتهاد نویسنده آن دارد، چه در موارد بسیاری همزمان با توضیح یک اصطلاح بیانی چندان از آن لایه برمی گیرد که دریافت خواننده از آن با آنچه پیشتر در
ذهن داشته کاملا متفاوت می‌گردد و
اندیشه پیوسته در معرض مفاهیم ظریف و نازکی قرار می‌گیرد که به هرروی دریافت کامل آن را بر پژوهشگر دشوار می‌سازد و ره آورد این دشواری به دست آوردن مفهومی است ظریف که وجه امتیاز این کتاب نسبت به سایر کتاب‌های مشابه است. استعاره، مجاز، تشبیه تمثیل و دیگر اصطلاحات بیانی در کتاب اسرار البلاغه از مفهومی به مراتب پربارتر برخوردار است.
کتاب مشتمل بر مقدمه مؤلف، فصلی درباره اقسام و انواع تجنیس، استعاره، اقسام تشبیه، فرق تشبیه با تمثیل، شبه عقلی، تفاوت تشبیه متعدد و تشبیه مرکب، فرق استعاره با
تمثیل،
سرقت شعری و اقسام آن، فرق تشبیه و استعارة، تعریف حقیقت و مجاز،
مجاز عقلی و
مجاز لغوی و تفاوت بین این دو و تقسیمات هریک، حذف و زیادت و غیره می‌باشد.
این کتاب با تحقیق و پژوهش دکتر عبد الحمید هنداوی،
استاد دانشکده دار العلوم دانشگاه قاهره در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۳۲۶ صفحه از سوی دار الکتب العلمیه، بیروت برای اولین بار در سال ۱۴۲۲ ه- ۲۰۰۱ م منتشر شده است.
محقق در ابتدای این نسخه مقدمه سید محمد رشید رضا درباره این کتاب را قبل از مقدمه‌ای که خود بر این
اثر نگاشته است آورده است. محقق متن کتاب را طبق نسخه‌های رایج به ویژه نسخه رشید رضا که در
سال ۱۹۸۱ م از سوی دار المعرفة به چاپ رسیده است و نیز نسخه محمود شاکر، ضبط نموده و تمام شواهد کتاب و آیات
قرآنی و
احادیث و
اشعار موجود را از مصادر اصلی تخریج نموده و نسبت به شرح واژگان غریب آن اهتمام ورزیده است.
مهم‌ترین حواشی رشید رضا و شیخ محمد عبده و نیز شیخ محمود شاکر را در پاورقی کتاب به همراه تعلیقات و حواشی خود آورده است. در پایان این نسخه فهرست آیات
قرآنی،
احادیث نبوی، اقوال و امثال، ابیات
شعری،
رجز و فهرست موضوعات کتاب در
اختیار خواننده قرار گرفته است. مقدمه رشید رضا و محقق کتاب دکتر هنداوی
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
