أساس البلاغة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«اساس البلاغة» اثر مفسر و لغت شناس ایرانی، ابوالقاسم محمود بن عمر
زمخشری از بنیان گذاران
ادبیات عرب و از
متکلمان و
مفسران قرن ششم هجری است که در موضوع لغت در یک جلد به زبان عربی منتشر شده است. مولف از آنجا که در
اصول ،
معتزلی مذهب بوده، در این کتاب سعی کرده است که با توجه به جنبه ادبی، اعجاز بلاغی و لغوی
قرآن را نشان دهد.
کتاب متشکل از شرح حال مولف، مقدمه و متن است. مولف در تالیف کتاب از همان روش الفبایی متداول
لغت نامه‌های عربی پیروی کرده است، و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب کرده، و در پی هر ریشه ی سه حرفی، مشتقات آن را آورده است. تنها تفاوتی که این لغت نامه با الفبای متداول دارد آن است که در ترتیب و توالی حروف کلمات به جای تقدیم حروف هاء بر حرف واو، حرف واو مقدم بر هاء آمده است.
کتاب با دو مقدمه شروع شده است؛ مقدمه اول که از
محقق است به زندگی مولف پرداخته و در آن از تالیفات و عقیده او سخن به میان آورده است.
در مقدمه دوم که مقدمه مولف است بعد از حمد و ثنای خداوند و پیغمبرش به انگیزه تالیف خود پرداخته سپس بعضی از خصوصیات کتاب خود را ذکر کرده است.
مولف علاوه بر این که معنای هر کلمه و کاربردهای متعدد آن را در سیاق‌های مختلف کلامی بیان می‌کند، همواره
آیه‌های قرآن را مد نظر داشته تا خواننده را با ظرافت‌های بلاغی کاربرد واژه‌ها و رموز
اعجاز قرآن آشنا کند. سپس به نقل
احادیث و گفتار سخن سرایان نامی عرب پرداخته و در ادامه با ذکر شواهد گوناگون، معانی مجازی و کاربردهای نادر هر واژه را نشان داده است.
مثلا در واژه «اسف» ابتدا آیه ۸۴
سوره یوسف نقل کرده: «یا اسفی علی یوسف» سپس واژه آسفنی را ذکر کرده و به (اغضبنی و احزننی) ترجمه نموده است. همچنین گاها در مواضعی، ابتدا واژه مورد نظر را ترجمه کرده سپس آیه قرآن را در تایید مطلب خود ذکر کرده است؛ مثلا: در واژه «الحمولة که در ذیل واژه حمل ذکر شده» ابتدا، واژه را به «هی الابل التی یحمل علیها» ترجمه نموده سپس برای تایید مطلب آیه ی ۱۴۲
سوره انعام (و من الانعام حمولة و فرشا) را ذکر کرده است.
در اشعار نیز چنین روشی دارند
در واژه «ربا» ابتدا برای توضیح مطلب «ربا للقوم و رباهم: کان لهم
ربیئة‌ای عینا یرقب لهم» ذکر شده؛ سپس برای تایید مطلب خود شعر کعب الغنوی آورده شده است: کان ابا المغوار لم یوف مرقبا اذا ربا القوم الغزاة رقیب :به سبب جنبه‌های مختلف دینی، علمی و هنری اساس البلاغه است که این کتاب ارزشی بیش از یک
قاموس یا
کتاب لغت دارد و خواننده، با مطالعه آن، جنبه‌های هنرمندانه
بلاغت کلام و تعبیرهای زبان عربی را درمی یابد.
به نظر می‌رسد که زمخشری در تدوین اساس البلاغه از
کتاب العین خلیل بن احمد و
الجمهره ابن درید بهره برده است.
با تامل در کتاب و ملاحظه مقدمه آن می‌توان فهمید که سعی مؤلف بر آن بوده تا در کتاب، کلماتی را ذکر کند که به نحوی در بیان ادیبان و اهل بلاغت کاربرد داشته است، جدا کردن معانی حقیقی از مجازی و معانی صریح از کنایی، همچنین بیان روش بکارگیری کلمه در قالب‌های مختلف بلاغی در ضمن مثالهای فراوان، از خصوصیات بارز این کتاب است.
با توجه به این که بنای زمخشری بر ذکر کلمات ادبی و بلاغی بوده است؛ لذا این کتاب برای استفاده عمومی در کارهای تحقیقی جامعیت ندارد و فاقد بسیاری از لغات ضروری می‌باشد، از این رو نمی‌تواند معجم عام قابل استفاده‌ای برای کارهای تحقیقی باشد.
اکثر کلمات در این کتاب
ثلاثی هستند و کلماتی که دارای ماده
رباعی یا
خماسی باشند انگشت شمارند.
بعضی همچون
امین الخولی بر این عقیده‌اند که عنوان «
مجاز » که در جای جای کتاب آمده است غیر از عنوان مجازی است که امروزه مصطلح می‌باشد، دلیل ایشان دو چیز است؛ یکی عدم وجود بسیاری از مجازات در کتاب «اساس البلاغه» و دیگری تصریح به مجاز بودن بعضی معانی از سوی مؤلف در حالی که حقیقی بودن آن معانی مسلم است. (برای مطالعه بیشتر به مقدمه امین الخولی بر کتاب اساس البلاغه مراجعه کنید؛ اساس البلاغه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، مقدمه محقق.)
روش زمخشری در تشریح کلمات، بیان کاربردهای کلمه است؛ لذا او را مبدع این روش می‌دانند و این سبک به نام زمخشری معروف شده است.
کتاب نخستین بار در سال ۱۲۹۹ ق در مصر در دو جلد به چاپ رسیده است،
ابن حجر عسقلانی (ت ۸۵۲ ق)
مورخ و حدیث شناس
مصری کتاب اساس البلاغه را مختصر کرده و آن را «
غراس الاساس » نامیده است. او در این کتاب سعی کرده تا مجازهای آورده شده در اساس البلاغه را جمع آوری نموده و ذکر کند.
از جمله فواید کتاب که محققان کمتر به آن اشاره کرده‌اند، مشخص کردن
حروف جر است که با فعل به کار می‌رود و آن را تعدیه می‌کند یا معنای تازه‌ای بدان می‌دهد و این سماعی است.
از دیگر ویژگی کتاب تشبیهاتی است که ذیل هر ماده آمده و به لحاظ مطالعات ادبی و پی گیری سوابق تقلیدها و اقتباسها و نیز تکامل و تطور صور خیال در شعر و نثر عربی مفید فایده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
