آیین شهرداری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«آیین شهرداری» کتابی است به
زبان فارسی که از روی متن عربی آن که «
معالم القربة فی احکام الحسبة » نام دارد، توسط آقای
جعفر شعار ترجمه شده است. موضوع کتاب بیان احکام
حسبه است.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم مترجم، مقدمه‌ای به قلم مولف و هفتاد باب است. در پایان هم یادداشتهای مترجم بر چاپ دوم کتاب درج گردیده است.
«
حسبه » در
اصطلاح اداری اسلامی، رسیدگی به کار
بازار و کوی و برزن و
خرید و
فروش و جلوگیری از تقلبات و کلاه برداری‌های
کسبه و
اصناف و تعلیمات آنها و کارهایی نظیر اینهاست که از لحاظ تشکیلات اداری جدید، قسمتهایی از وظائف
شهرداری ،
شهربانی و
دادستانی را در برمی گیرد و در واقع، یکی از
واجبات دینی (
امر به معروف و نهی از منکر ) است که از صورت فردی خارج شده وبه صورت اجتماعی درآمده است. مولف که خود محتسبی سخت گیر بوده، برپایه آگاهی‌های شغلی و نیز مطالعات سرشار خود در احکام و مقررات اسلام، کتاب خود را تالیف کرده و در آن نخست به ذکر حکم فقهی هر موضوع با استناد به
آیات قرآن مجید و
احادیث پرداخته و سپس آن را با وضع موجود روزگار خود تطبیق کرده است. فساد دستگاه
حکومت و اولیای امور از مدعیان امر به معروف و نهی از منکر گرفته تا طبقه فعاله؛ یعنی
کسبه و
اصناف ، او را دل آزرده ساخته و از این رو در ضمن شکایت از اوضاع
زمان ، به ذکر تباهی‌های
اجتماع و حتی تقلبات دکانداران پرداخته است. در این کتاب درباره مسائل مربوط به دانش
اقتصاد یعنی کسب و کار و پیمانه و
ترازو و
اوزان و مقادیر و نیز خواص انواع
گیاهان دارویی و همچنین علم اجتماع یعنی رفتار عمومی و مناسبات
مردم با یکدیگر و حسن
معاشرت و منع از
تجاوز و تعدی افراد به همدیگر و سرانجام
بهداشت عمومی گفت وگو شده است. حائز اهمیت است که غالب اطلاعات موجود در این کتاب مطالبی است که مولف مستقیما آموخته و آن را ثبت نموده است نه اینکه از مآخذ پیشین نقل کرده باشد. به جز آنچه ذکر شد، اطلاعات و گاهی نکات مختلفی را می‌توان در مورد مسائل متنوع اجتماعی چون پوشش
زنان ، جایگاه وعظ و وعاظ در میان مردم و نظایر آن را در لابلای مباحث کتاب ملاحظه کرد.
کتاب آیین شهرداری یا همان معالم القربة اگرچه در چند باب آغازین به خصوص باب اول با بخش مربوط به حسبه از
احکام سلطانیه ماوردی و به تبع با بخش مزبور از احکام سلطانیه
قاضی ابویعلی قرابت قابل ملاحظه‌ای دارد و
ابن اخوه به استفاده خود از کتاب ماوردی تصریح می‌کند. با این همه نباید از نظر دور داشت که آثار ماوردی و ابویعلی نظری بوده و با اثر ابن اخوه اختلاف اساسی دارد. کتاب ابن اخوه را می‌توان ادامه و تکمیل کتاب «
نهایة الرتبة فی طلب الحسبة »
عبدالرحمن بن نصر شیزری دانست که در ۴۰ باب تدوین شده است.
۱. از محاسن کتاب حاضر آن است که مولف تنها به بیان حکم فقهی بسنده نکرده، بلکه وارد موضوع و مصداق نیز شده و موارد عملی هر یک را نشان داده و وظایف محتسب را در آن موارد برشمرده است.
۲. همچنین این کتاب حاوی اطلاعات سودمندی درباره اصناف
قرن هفتم هجری است و نوع
معیشت و حرف و پیشه‌ها را در آن دوره معلوم می‌کند و زمینه‌ای برای مطالعه و تحقیق در تحول پیشه‌ها به دست می‌دهد.
۳. گذشته از این، قواعد دستوری رفتار اجتماعی را برمی شمرد و دوگانگی میان این قواعد را با رفتارهای واقعی
مردم نشان می‌دهد.
۴. مهمتر از همه اینکه برخی ویژگی‌های زندگی شهری و تسلط دستگاه
حکومت را بر جزئیات امور و رفتارهای اصناف شهری تا حدی روشن می‌کند و از این رو ماخذی برای شناخت برخی از ویژگی‌های تاریخ زندگی شهری و سازمانهای صنفی در دوره اسلامی گذشته به دست می‌دهد.
احتساب برای این انجام می‌شد که
کیفیت کالا و
خدمات تامین شود.
۱. اولین مرحله احتساب تعیین شاخص‌ها و معیارهای متناسب برای کیفیت کالاها و خدمات مورد نظر است. ابن اخوه در این کتاب به نحو مفصل به تعیین این معیارها و شاخص‌ها می‌پردازد.
۲. دومین مرحله احتساب، تهیه و تدوین اطلاعات مربوط به کیفیت کالاها و خدمات است.
۳. سومین مرحله مقایسه اطلاعات مدون با معیارها و شاخص هاست. اگر اطلاعات به دست آمده با معیارها و شاخص‌ها منطبق باشد، یعنی همه چیز تحت کنترل است و نیازی به اقدام اصلاحی نیست؛ اما اگر اطلاعات به دست آمده با معیارها و شاخص‌ها تطبیق نکردند، اقدامات اصلاحی لازم هستند؛ چرا که اگر نسبت به کسانی که از ادای وظائف سرباز زده‌اند و آنها که وظائف خود را به خوبی انجام داده‌اند، تفاوت لازم وجود نداشته باشد، انگیزه‌ها برای انجام دادن درست وظیفه و دلسوزی در کار و فعالیت از بین می‌رود. شیوه‌های اصلاحی که ابن اخوه ذکر کرده است عبارت است از: ۱- شیوه‌های ارشادی با گفتار و کردار؛ ۲- تنبیه افراد خطاکار و بی توجه به وظایف
ترجمه انگلیسی این کتاب در
کمبریج به چاپ رسیده است. نسخه حاضر در برنامه مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مترجم و فاقد فهرست‌های تفصیلی است. تنها فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
