آیه و من عنده علم الکتاب (شأن نزول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جایگاه و مرجعیت علمی
اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، به ویژه
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در
قرآن و
سنت از مسائلی است که از دیرباز در میان
مذاهب اسلامی مطرح بوده و همواره در عرض مرجعیت دینی، و سیاسی قرار مورد بحث قرار گرفته است.
حال این پرسش به وجود می‌آید که همان گونه که پیشوایی و زعامت سیاسی و دینی امیرالمومنین (علیه‌السّلام) در کتاب و سنت تصریح گردیده است، آیا جایگاه و شخصیت علمی امیرالمو منین (علیه‌السّلام) نیزدر قرآن بیان شده است؟ و آیا آیه «قُلْ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب»
در صدد بیان مرجعیت علمی امیرالمومنین (علیه‌السّلام) است؟
ازنظر
شیعه، اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) و در راس آن‌ها امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) از موقعیت و جایگاه رفیع علمی و دانش الهی برخوردار بوده به گونه‌ای که
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در بیان مرجعیت اهل بیت (علیهم‌السّلام) فرمودند:
• «انی تارک فیکم ما ان تمسکتم به لن تضلوا کتاب الله وعترتی»
و درباره جایگاه علمی امیرالمومنین (علیه‌السّلام) تعبیر به درب شهر علم نموده وفرمودند:
• «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد المدینة فلیات الباب؛ من شهر علم هستم وعلی (علیه‌السّلام) درب آن کسی که بخواهد وارد شهر گردد از درب آن وارد گردد».
بدیهی است که این دانش و آگاهی عادی و معمولی نیست که مسبوق به خطا و لغزش باشد؛ بلکه این معرفت و شناخت الهی است که خداوند برای هدایت و زعامت انسان آن را عنایت نموده است. لذا نظر دانشوران شیعه بر این است که «من عنده علم الکتاب»
از آیات مکی است و منظوراز «الکتاب» در این آیه قرآن کریم بوده و مصداق واقعی این آیه امیرالمومنین (علیه‌السّلام) می‌باشد.
روایات متعدد و صحیح‌السندی در منابع فرقین وجود دارد که «من عنده علم الکتاب»
را به امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) تفسیر نموده است، که اینک به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد.
علی بن ابراهیم قمی با
سند صحیح از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند:
"حدثنی
ابی عن
ابن ابی عمیر عن
ابن اذینة عن
ابی عبدالله (علیه‌السّلام) قال: الذی عنده علم الکتاب هو امیرالمؤمنین علیه السلام؛ امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: آن کسی که علم کتاب در نزد او است، امیرالمومنین (علیه‌السلام) می‌باشد".
محمد بن حسن صفار در
بصائر الدرجات با سند صحیح از
امام باقر (علیه‌السلام) نقل می‌کند به این که مصداق این
آیه ما اهل‌بیت هستیم که اول و افضل و بهترین ما بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السّلام) می‌باشد. در این‌باره می‌نویسد:
"حدثنا محمد بن الحسین و یعقوب بن یزید عن
ابن ابی عمیر عن برید بن معاویة قال قلت لابی جعفر (علیه‌السّلام) "قل کفی بالله شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب"
قال ایانا عنی و علی اولنا و افضلنا و خیرنا بعد النبی صلی الله علیه و آله؛
برید بن معاویه گفته است: به
امام باقر (علیه‌السّلام) عرض کردیم: آیه‌ای «بگو خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست، برای گواهی میان من و شما کافی است» را عرض کردم، فرمود: مقصود ما اهل بیت هستیم و علی بعد از پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اول ما و افضل ما و بهتر ما خاندان ا ست".
شیخ صدوق در کتاب
امالی با سند صحیح از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند:
"حدثنا محمد بن موسی بن المتوکل قال: حدثنا محمد بن یحیی العطار، قال: حدثنا احمد بن محمد بن عیسی، عن القاسم بن یحیی، عن جده الحسن بن راشد، عن عمرو بن مغلس، عن خلف، عن عطیة العوفی، عن
ابی سعید الخدری، قال: سالت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن قول الله: قال الذی عنده علم من الکتاب. قال: ذاک وصی اخی سلیمان بن داود. فقلت له: یا رسول الله، فقول الله (عزّوجلّ): "قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب"،
قال: ذاک اخی علی بن
ابی
طالب".
"
ابی‌سعید خدری گفته است: از رسول خدا راجع به آیه «و من عنده علم الکتاب»
سؤال کردم، فرمود: کسی که علمی از کتاب در نزد او است آن کس وصی و برادرم
سلیمان بن داود است. گفتم یا رسول اللَّه در گفتار دیگری خداوند (عزّوجلّ): «بگو بس است به خدا گواه میان من و شما و کسی که نزد او است علم کتاب» فرمودند: آن کس برادرم علی بن
ابی
طالب است".
البته در این باره روایات زیادی وجود دارد که ما به همین چند روایت بسنده می‌کنیم.
روایاتی که مفسرین شیعه راجع به مصداق «من عند ه علم الکتاب» ذکر کرده‌اند از نظر سند صحیح و از نظر دلالت قطعی است؛ بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که آیه مزبور، درصدد بیان جایگاه و موقعیت علمی رفیع امیرالمومنین (علیه‌السّلام) بوده و تابع اراده و
مشیت الهی می‌داند.
مرجعیت علمی اهل بیت (علیهم‌السلام)؛ به ویژه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در میان
مذاهب اهل سنت، پوشیده و مخفی نبوده و مورد اعتراف و قبول بزرگان اهل سنت قرارگرفته و رویکرد غالب مفسیرین و علمای اهل سنت، در تفسیر آیه «من عنده علم الکتاب»
امیرالمومنین (علیه‌السّلام) بوده، و روایاتی متعددی را در ذیل این آیه متذکر می‌شوند که مصداق واقعی آیه مزبور را امیرالمومنین (علیه‌السّلام) می‌داند.
اگر چه در بین مفسرین اهل سنت روی کرد متفاوتی دیگری در تفسیر و مصداق این آیه وجود دارد که به موجب آن رویکرد برخی مصداق این آیه را
عبدالله بن سلام و برخی
جبرائیل و برخی
سلمان فارسی را می‌دانند اما این رویکرد‌ها هیج کدام از دلیل محکم و قطعی بر خوردار نیست و روایاتی که برای تاید این رویکرد ارائه گردیده یا مشکل دلالی دارد و یا مشکل سندی. مفسرین اهل سنت که آیه را به امیرالمومنین (علیه‌السّلام) به عنوان مصداق واقعی تفسر نموده‌اند و به روایات متعددی تمسک نموده‌اند که برای روشن شدن بحث به بعضی ازآن روایات اشاره می‌کنم.
روایات متعدد و صحیح‌السندی در منابع فرقین وجود دارد که «من عنده علم الکتاب»
را به امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) تفسیر نموده است، که اینک به برخی از آن‌ها اشاره می‌گردد.
ثعلبی در این که منظور از «من عنده علم الکتاب»
کیست روایتی را از
ابی جعفر (علیه‌السّلام) ذکر می‌کند که متظور از این آیه امیرالمومنین (علیه‌السّلام) می‌باشد، در این‌باره می‌نویسد:
"
ابن عطاء قال: کنت جالسا مع
ابی جعفر فی المسجد فرایت
ابن عبدالله بن سلام جالسا فی ناحیة فقلت لابی جعفر: زعموا ان الذی عنده علم الکتاب عبدالله بن سلام. فقال: انما ذلک علی بن
ابی طالب (علیه‌السّلام) عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتاب؛ از
ابی‌جعفر (علیه‌السّلام) درباره آیه سوال گردید که «من عنده علم الکتاب»
در این آیه عبدالله بن سلام است؟ امام باقر (علیه‌السّلام) فرمودند: نه خیر، کسی که علم کتاب در نزد او است علی (علیه‌السّلام) می‌باشد.
حاکم حسکانی در
شواهد التنزیل نیز چندین روایت رانقل می‌کند که مراد از کسی که علم کتاب در نزد او است، حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌باشد. حال به برخی از این روایت اشاره می‌گردد.
حاکم از طریق
ابن عباس و
محمد حنفیه روایتی را نقل می‌کند به این که آیه‌ای مزبور «من عنده علم الکتاب»
درباره امیرالمومنین (علیه‌السلام) نازل شد ه و در این‌باره می‌نویسد:
• "عن
ابن عباس فی قوله تعالی: «ومن عنده علم الکتاب»
قال هو علی بن علی
طالب. عن
ابن الحنفیة فی قوله تعالی: «ومن عنده علم الکتاب» قال: هو علی بن
ابی طالب؛ از
ابن عباس و
ابن حنفییه راجع به آیه مزبور سوال شد گفت: کسی که علم کتاب درنزد او است علی بن (علیه‌السّلام) می‌باشد.
• "عن
ابی‌عبداللّه علیه السّلام: «انّ المراد بمن عنده علم الکتاب علی بن
ابی طالب و ائمّة الهدی علیهم السّلام؛ امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: مراد از: «من عنده علم الکتاب»
علی
ابن ابی
طالب و ائمه هدی (علیهم‌السلام) است".
• "روی برید بن معاویة عن
ابی‌عبداللّه (علیه‌السّلام) انّه قال: «ایّانا عنی، و علی اولنا، و افضلنا، و خیرنا بعد النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم»؛ برید بن معاویه از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که: منظور از این آیه ما اهل‌بیت هستیم که اول و افضل ما بعد از پیامبر، امیرالمومنین (علیه‌السّلام) می‌باشد.
و در ادامه می‌نویسد: "و یؤیّد ذلک ما روی عن الشعبی انّه قال: ما احد اعلم بکتاب اللّه بعد النبیّ من علیّ بن
ابی طالب علیه السّلام؛ موید این
مطلب روایتی از شعبی است که فرمود: هیج کس دانا تر از علی (علیه‌السّلام) به کتاب خدا بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیست.
سلیمان قندوزی از سعید خدری در تفسیر آیه «من عنده علم الکتاب»
روایتی را نقل می‌کند که مراد از این آیه علی (علیه‌السّلام) بوده وی در این باره می‌نویسد:
"عن عطیة العوفی عن
ابی سعید الخدری رضی الله عنه قال: سالت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عن هذه الآیة «الذین عنده علم من الکتاب» قال: ذاک اخی سلیمان بن داود علیهما السلام. وسالته عن قوله الله (عزّوجلّ) «قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب»
قال: ذاک اخی علی بن
ابی طالب صاحب المناقب".
"
ابی‌سعید خدری گوید از رسول خدا را جع به آیه «عنده علم من الکتاب»
سؤال کردم، فرمود: او وصی برادرم سلیمان بن داود بوده است: گفتم: یا رسول‌اللَّه در گفتار دیگر خدای (عزّوجلّ) «بگو بس است بخدا گواه میان من و شما و کسی که نزد او است علم کتاب» فرمود مقصود از آن برادرم علی بن
ابی
طالب است".
در رویتی دیگر که از طریق متعدد آمده است، چنین نقل می‌کند:
"روی عن محمد بن مسلم وابی حمزة الثمالی وجابر بن یزید عن الباقر علیه السلام. و روی علی بن فضال والفضیل عن الرضا علیه السلام، وقد روی عن موسی بن جعفر، وعن زید بن علی علیه السلام، وعن محمد بن الحنفیة، وعن سلمان الفارسی، وعن
ابی سعید الخدری واسماعیل السدی انهم قالوا فی قوله تعالی: «قل کفی بالله شهیدا بینی وبینکم ومن عنده علم الکتاب»
هو علی بن
ابی طالب علیه السلام".
علاوه بر آنچه گذشت، روایاتی دیگری نیز در باره جایگاه علمی امام علی (علیه‌السّلام) در منابع روای اهل سنت و جود دارد و به عنوان شواهد و مویدات این
مطلب که مصداق قطعی «و من عنده علم الکتاب»
امیرالمومنین (علیه‌السّلام) بوده می‌باشد، که به بر خی از این روایات اشاره می‌گردد:
•
حاکم نیشابوری روایتی را از
ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: من شهر علم هستم و علی (علیه‌السّلام) دروازه آن است و هرکسی بخواهد وارد این شهر گردد باید از دروازه آن وارد گردد. حاکم تصریح به صحت این روایت نموده و دراین باره می‌نویسد:
"حدثنا ابو
العباس محمد بن یعقوب ثنا محمد بن عبد الرحیم الهروی بالرملة ثنا ابو الصلت عبد السلام بن صالح ثنا ابو معاویة عن الاعمش عن مجاهد عن بن
عباس رضی الله عنهما قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله: «انا مدینة العلم و علی بابها فمن اراد المدینة فلیات الباب». هذا حدیث صحیح الاسناد و لم یخرجاه و ابو الصلت ثقة مامون...".
"از
ابن عباس نقل می‌کند که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: من شهر علم و دانش هستم و در وازه آن و کسی بخواهد وارد شهر گردد پس باید از دروازه آن وارد گردد. این حدیثی صحیح السند است اما
بخاری و مسلم آن را در کتب روای نیاورده‌اند در صورتی که
اباصلت هروی ثقه و مامون از کذب بوده است".
• عبدالبر می‌نویسد:
عمر بن خطاب گفته است که علی (علیه‌السّلام) از همه
صحابه در مقام داوری وبیان مقرات الهی آگاه و داناتر است. "قال عمر بن الخطاب: علی اقضانا... ".
• جوینی روایتی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل می‌کند که حضرت در جمع صحابه فرمودند:
"قال صلی الله علیه و سلم فی اصحابه: اقضاهم علی بن
ابی طالب (علیه‌السّلام) انا مدینة العلم و علی (علیه‌السّلام) بابها... ؛ علی (علیه‌السّلام) از همه‌ای شما آگاه‌تر به داوری و
قضاوت است. و من شهر علم هستم و علی (علیه‌السّلام) در وازه آن".
•
بلاذری روایتی را از علی (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که حضرت فرموند:
"سلونی عن کتاب الله تعالی فوالله ما من آیة الا وانا اعلم ابلیل نزلت ام بنهار افی سهل اوفی جبل؛ از کتاب خدا از من سوال کنید. قسم به خدا که هیج آیه‌ای وجود ندارد که من آگاهی به آن نداشته باشم چه در شب نازل شده باشد وچه در روز چه درکوه نازل شده باشد وچه درسطح".
همچنین از مسیب نقل می‌کند:
"و قال
ابن المسیب ما کان احد من الناس یقول سلونی غیر علی رضی الله عنه و قیل لعطاء اکان احد فی اصحاب رسول الله اعلم من علی کرم الله تعالی و جهه قال والله؛ مسیب گفته است که تا کنون کسی مثل علی (علیه‌السّلام) نبوده که بگوید: از من بپرسید. برای عطا گفته شد که آیا در بین اصحاب رسول خدا کسی از امیرالمو منین (علیه‌السّلام) اعلم و آگاه‌تر بوده است؟ عطاگفت: نه قسم به خدا".
معاویه وقتی شهادت امیرالمومنین (علیه‌السّلام) را شنید در باره شخصیت حضرت گفت:
"و قال معاویة رضی الله عنه حین بلغه قتل علی رضی الله عنه و الله لقد ذهب العلم و الفقه؛ به تحقیق که
علم و
فقه رفت".
•
ابن طفیل روایتی از امیرالمومنین (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که حضرت فرمودند:
"
ابن یونس اخبرنا ابو بکر بن عیاش عن نصیر عن سلیمان الاحمسی عن ابیه قال قال علی (علیه‌السّلام): و الله ما نزلت آیة الا و قد علمت فیما نزلت و این نزلت و علی من نزلت ان ربی و هب لی قلبا عقولا و لسانا طلقا؛ هیج آیه‌ای نازل نشده مگر این که به درستی می‌دانم که چه زمانی نازل شده و در مورد چه کسی نازل گردیده و به درستی پروردگارم قلب فهیم و زبان گویا برایم بخشیده است".
در روایتی که
ابی طفیل از علی (علیه‌السّلام) نقل می‌کند امیرالمومنین (علیه‌السّلام) فرموده است:
"اخبرنا عبدالله بن جعفر الرقی اخبرنا عبید الله بن عمرو عن معمر عن و هب بن
ابی دبی عن
ابی الطفیل قال قال علی (علیه‌السّلام): سلونی عن کتاب الله فانه لیس من آیة الا و قد عرفت بلیل نزلت ام بنهار فی سهل ام فی جبل؛ از من در باره کتاب خدا سوال کنید به درستی که آیه‌ای نیست که من از آ ن آگاهی نداشته باشم چه در شب نازل شده یا در روز و چه در کوه و یا در همواری".
• یحیی بن معین می‌نویسد:
"حدثنا یحیی قال حدثنا سفیان بن عیینة عن یحیی بن سعید عن سعید بن المسیب قال ما کان فی اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم احد یقول سلونی غیر علی بن
ابی طالب؛
ابن معین رواتی که از
ابن سعید نقل می‌کند به این که هیج کسی از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نبوده که است که بگوید: از من بپرسید به جز علی (علیه‌السلام).
•
ابن حنبل نیز رواتی به این مضمون نقل می‌کند:
"حدثنا عبدالله نا عثمان بن
ابی شیبة نا سفیان عن یحیی بن سعید قال اراه عن سعید قال لم یکن احد من اصحاب النبی صلی الله علیه و سلم یقول سلونی الا علی بن
ابی طالب".
•
ابن جوزی در تفسیر و مصداق «من عنده علم الکتاب»
چند نظریه را مطرح می‌کند که در یک نظریه امیرالمومنین (علیه‌السّلام) مصداق این آیه قرار داده شده وگفته است:
"انه علی بن
ابی طالب، قاله
ابن الحنفیة؛ مراد از آیه امیرالمومنین (علیه‌السّلام) می‌باشد".
او در پاسخ کسانی که عبدالله بن سلام را مصداق آیه قرار داده‌اند می‌نویسد:
هو عبدالله بن سلام؟ قال: و کیف، و هذه السورة مکیة؟ و اخرج
ابن المنذر عن الشعبی قال: ما نزل فی عبدالله بن سلام رضی الله عنه شیء من القرآن؛ این
سوره مکی است مربوط به عبدالله بن سلام نمی‌گردد. شعبی نقل می‌کند که در باره عبدالله چیزی از قرآن نازل نشده است".
با توجه به رویکرد مفسرین اهل سنت در تفسیری آیه
سوره رعد و روایاتی را که در ذیل این آیه به آن استدلال و استناد نموده‌اند به این نتیجه و جمع‌بندی نهائی می‌رسیم که: آیه مزبور در باره امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نازل شد ه و به خوبی مرجعیت و جایگاه علمی، معنوی و سیاسی علی (علیه‌السّلام) را در بین مسلمانان بعد از رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روشن می‌کند. افزون بر آن شواهدی هم از روایات بر این
مطلب وجود دارد که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مواردی تصریح به جایگاه علمی علی (علیه‌السّلام) نموده است.
موسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله "آیا آیه «ومن عنده علم الکتاب» در باره امام علی (علیه‌السّلام) نازل شده؟"
