آیه و سور قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قرآن از جهات مختلف مورد تقسیم‌بندی قرار گرفته است که به این روش،
تقسیمات قرآن اطلاق می‌شود. یکی از این تقسیمات، تقسیم بر اساس
آیه و
سور می‌باشد.
کهن‌ترین
تقسیم در قرآن تقسیم آن به
آیه و
سوره بوده که توقیفی و به دستور
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام شده است. اصولاً
قرآن کریم آیه آیه و سوره سوره بر
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل می‌شده است.
آیه به معانی گوناگون از جمله
معجزه و
نشانه آمده است.
مقصود از آیه قرآن قطعه‌ای از آن است که در سوره‌ای واقع شده و شروع و پایانی دارد و از چند
جمله یا
کلمه یا
حرف تشکیل شده و حدود آن از طریق پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تعیین شده است.
در قرآن کریم نیز آیه به این معنا به کار رفته است. (برای نمونه به این
آیات مراجعه کنید:
بقره /۲، ۱۰۶؛
آل عمران /۳، ۷؛
نحل /۱۶، ۱۰۱
).
در
شمار آیات قرآن اختلاف است؛ مطابق نظر
قاریان کوفه که صحیح‌تر است و شهرت و مقبولیت بیشتری یافته و
قرائت حفص از عاصم که از
امیر مؤمنان (علیه‌السلام) گرفته شده
شمار آیات آن را ۶۲۳۶ می‌دانند.
البته قرآن مجموعه‌ای مشخص و مورد اتفاق همه
مسلمانان است و اختلاف در
آیات آن ناشی از افزودن یا کاستن
آیات سوره‌ها نیست، بلکه از آن‌جاست که برخی از قاریان برخی از
آیات قرآن را دو قسمت کرده و آن را دو آیه یا دو آیه را
ادغام و یک آیه به
شمار آورده‌اند. علّت این اختلاف آن است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) هنگام
تلاوت، در انتهای هر آیه وقف می‌کرد و روشن می‌شد که آن‌جا پایان آیه است. سپس برای تکمیل و ارتباط سخن، آن را به آیه بعد وصل می‌کرد و گاه شنونده می‌پنداشت در آن‌جا فاصله و وقفی نیست و دو آیه را یکی می‌شمرد، بنابر این اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در
شمار آیات شد؛
برای نمونه
قاریان مکه و
شام «لَم یَلِد وَ لَم یُولَد» را دو آیه و دیگر قاریان یک آیه دانسته‌اند، در نتیجه گروه نخست
شمار آیات سوره توحید را ۵ و گروه دوم ۴ آیه دانسته‌اند.
یکی از امور بحث‌انگیز،
نشانه‌گذاری آیات بوده است؛ قاریان در آغاز برای تعیین ابتدا و انتهای
آیات در ابتدا و انتهای هر آیه یک نقطه و گاهی در ابتدا یا انتهای آیه سه نقطه به شکل دایره ترسیم می‌کردند.
به مرور
شماره‌گذاری آیات را اختراع کرده،
آیات هر سوره را از رقم یک آغاز کرده، تا پایان سوره ادامه می‌دادند.
برخی علما به کار گرفتن این علایم و اعداد را به استثنای سه نقطه در ابتدای هر آیه، ناخوشایند می‌دانستند، زیرا نگران آن بودند که بعدها عدّه‌ای این علایم را جزو قرآن بپندارند؛
ولی تدریجاً این نگرانی برطرف و مطلوب بودن آن پذیرفته شد.
سوره در
لغت به معنای
منزلت، مقام بلند، یا برگرفته از
سُور المدینه به معنای دیوار و اطراف شهر است
و مقصود از
سوره قرآن مجموعه‌ای از
آیات آن است که با «بِسمِ اللهِ الرَحمنِ الرَحیمِ» از قبل و بعدش جدا شده است.
سوره به این معنا مکرّراً در قرآن آمده است. (برای نمونه به این
آیات رجوع کنید:بقره/۲، ۲۳؛
نور /۲۴، ۱؛
توبه /۹، ۶۴، ۸۶
و...).
قرآن کریم به اتفاق همه دانشمندان
مسلمان ۱۱۴ سوره دارد.
ثبت فواتح و خواتم سوره‌ها نیز از ابتکارات
سده نخست هجری بوده است. بدین منظور در آغاز هر سوره جمله «فاتحة سورة کذا» و در پایانش «خاتمة سورة کذا» می‌نوشتند.
بعداً
مکّی و
مدنی بودن هر سوره و
شماره ترتیب آن در
مصحف و تعداد
آیات و گاه
شماره ترتیب نزول هر سوره را در اوّل هر سوره می‌آوردند؛
ولی دغدغه این‌که این کلمات بعدها جزو قرآن دانسته شود گروهی را به تلاش برای محو این علایم از قرآن وا می‌داشت.
(۱) الاتقان، السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ ق.
(۷) البرهان فی علوم القرآن، الزرکشی (م. ۷۹۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۵ ق.
(۸) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة.
(۹) البیان فی عد آی القرآن، ابو عمرو الدانی (م. ۴۴۴ ق.)، به کوشش غانم قدوری، کویت، مرکز المخطوطات و التراث والوثاق، ۱۴۱۴ ق.
(۱۸) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق.
(۲۵) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق.
(۷۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق.
(۷۶) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۸۴) المصاحف، ابن ابی داود السجستانی (م. ۲۷۵ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۵ ق.
(۸۸) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۹۰) مناهل العرفان، الزرقانی، به کوشش امین سلیم، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۴۱۶ ق.
(۹۳) الموسوعة القرآنیه، ابراهیم اَبیاری، با اشراف ابراهیم عبده، مؤسسة سجل العرب، ۱۴۰۵ ق.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تقسیمات قرآن، ج۸، ص۴۱۱.
