آیه قصر (تفسیر منقول)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در این مقاله نمونه‌ای از تفاسیر معتبر منقول از
اهل بیت (علیهم‌السّلام) به عنوان آموزش کیفیت صحیح پرداختن به
تفسیر قرآن کریم و روش استنباط معانی حکیمانه آن، آورده
و به بررسی آن خواهیم پرداخت.
مانند
آیه ۱۰۱و ۱۰۲
سوره نساء «
و چون رهسپار
سفر باشید، بر شما گناهی نیست که -اگر می‌ترسید که مبادا
کافران بر شما چیره گردند-
نماز خود را کوتاه کنید؛...» که اشاره دارد در
مسافرت نمازهای چهار رکعتی دو رکعت می‌شوند.
کوتاه سخن اینکه امامان معصوم هرگاه دست به تفسیر آیه‌ای می‌زدند، بیشتر می‌خواستند پیروان خود را به نکات
و ظرافت کارهای قرآن توجه دهند تا با توجه به دقایق
و نکته‌سنجی‌ها، معانی‌ای بلندتر
و گسترده‌تر
و فراتر از سطح ظاهر آیه به دست آورند.
این آیه، از جمله آیاتی است که پیرامون دلالت آن
و اینکه آیا مقصود تنها بیان
نماز خوف (که در حال جنگ انجام می‌شود) است یا شامل
نماز مسافر هم می‌شود بحث فراوان شده است. مفسران با استناد به
سیره عملی پیامبر (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
و ائمه اطهار
و دیگر
مسلمانان از صدر اول اسلام تاکنون که با استناد به همین آیه -هر چند به ظاهر درباره تنها نماز خوف وارد شده است- نمازهایشان را -در
سفر- به قصر می‌خوانده‌اند، دلالت آیه را تعمیم بخشیده‌اند.
متن آیه چنین است: «
و اذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلاة ان خفتم ان یفتنکم الذین کفروا ان الکافرین کانوا لکم عدوا مبینا.
و اذا کنت فیهم فاقمت لهم الصلاة فلتقم طائفة منهم معکم
و لیاخذوا اسلحتهم فاذا سجدوا فلیکونوا من ورائکم، ولتات طائفة اخری لم یصلوا فلیصلوا معک
و لیاخذوا حذرهم
و اسلحتهم ود الذین کفروا لو تغفلون عن اسلحتکم
و امتعتکم فیمیلون علیکم میلة واحدة..؛
و چون رهسپار
سفر باشید، بر شما گناهی نیست که -اگر می‌ترسید که مبادا
کافران بر شما چیره گردند-
نماز خود را کوتاه کنید؛ زیرا کافران آشکارا دشمن شما هستند؛
و چون در میان آنان بودی
و خواستی برای آنان
اقامه نماز کنی، باید گروهی از آنان با تو (به نماز) ایستند
و سلاح‌های خود را برگیرند
و چون به
سجده روند گروه دیگر در پشت شما (ایستاده) باشند
و سپس گروه دیگر که هنوز نماز نخوانده‌اند پیش آیند
و همراه تو نماز بگزارند
و احتیاط خود را حفظ کنند
و سلاح‌های خود را برگیرند، (چرا که) کافران خوش دارند شما از سلاح‌ها
و سازوبرگتان غافل شوید تا بنگاه بر شما یورش برند.»
آنچه از ظاهر عبارت به دست می‌آید این است که جمله شرط ان خفتم قید موضوع باشد؛ یعنی قصر در نماز به هنگام
مسافرت مشروط به وجود
خوف است؛ به همین جهت شرح نماز خوف در
آیه بعد بلافاصله آمده است،
و فتنه در آیه «ان یفتنکم» به معنای سختی،
گرفتاری و آزمایش است؛ یعنی به‌خاطر بیم از اینکه به کشتار
و غارت و اسارت گرفتار آیید.
همان‌گونه که این معنا در آیه «علی خوف من فرعون
و ملیهم ان یفتنهم؛
آن‌هم با ترس از
فرعون و بزرگان قومش که مبادا ایشان را در بلا افکنند.»
و آیه «واحذرهم ان یفتنوک؛
و از آنان برحذر باش، مبادا تو را از بعضی از آنچه خداوند بر تو نازل کرده است غافل کنند.»
و آیه «
و ان کادوا لیفتنونک؛
و بسا نزدیک بود که تو را از آن چه بر تو
وحی می‌کنیم غافل کنند.» تکرار شده که همه به معنای گرفتار شدن
و به سختی
و دشواری دچار شدن است.
مرحوم
طبرسی می‌گوید: ظاهر آیه بیانگر این است که قصر در نماز تنها در موقع ترس
و بیم جایز است، ولی ما جواز قصر را در موقع
امنیت و عدم خوف نیز از بیان پیامبر (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم) آموختیم.
شاید علت اینکه خوف در آیه ذکر شده است این باشد که غالب
سفرها با بیم همراه بوده است
و آنان در بیشتر
مسافرت‌ها از دشمنان خود بیم داشته‌اند؛ لذا آوردن کلمه خوف در آیه، از باب اعم
و اغلب است که نظایر آن در قرآن فراوان یافت می‌شود.
مرحوم
فیض کاشانی می‌گوید: برخی گفته‌اند: گویا مسلمانان با تمام خواندن نماز انس گرفته بودند
و بیم آن می‌رفت که به ذهنشان چنین خطور کند که اگر نمازشان را به قصر بخوانند، برای آنان
گناه و تقصیر به شمار خواهد رفت،
خداوند از آنان این
حکم را برداشت تا با رضایت خاطر
و آرامش نفس نماز را به قصر بخوانند.
مرحوم
صدوق از
زراره و محمد بن مسلم نقل می‌کند که آن دو گفتند: به
امام باقر (علیه‌السّلام) عرض کردیم: نظرتان درباره
نماز مسافر چیست؟ چگونه
و چند
رکعت است؟
فرمود: خداوند می‌فرماید: «
و اذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلاة؛
و با نزول این آیه، قصر خواندن نماز در
سفر، همچون خواندن تمام در
حضر واجب شد. آن دو می‌گویند: به امام عرض کردیم: خداوند فرمود: لیس علیکم جناح
و نفرمود که حتما به قصر بخوانید؛ پس چگونه قصر را واجب قرار داده، همان‌طور که نماز کامل را در
حضر واجب ساخته است؟
حضرت فرمود: مگر خداوند عزوجل نفرمود: «ان الصفا
و المروة من شعائر الله فمن حج البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما؟؛
در حقیقت،
صفا و مروه از شعایر خداست، پس هر که خانه (خدا) را
حج کند یا
عمره گذارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو، سعی به جای آورد.»
آیا شما
طواف بین این دو کوه را به خاطر اینکه در قرآن آمده
و پیامبر هم آن را انجام داده است، واجب نمی‌شمارید؟ قصر خواندن نماز در
سفر هم به همین منوال است؛ زیرا پیامبر خدا انجام داده
و در قرآن هم از آن یاد شده است. می‌گویند: به امام عرضه داشتیم: بنابراین، اگر کسی در
سفر نماز چهار رکعتی بخواند باید اعاده کند یا خیر؟ فرمود: اگر آیه قصر بر او خوانده شده
و تفسیر گردیده
و بعد از آن باز هم چهار رکعت خوانده است باید دوباره بخواند، ولی اگر آیه بر او خوانده نشده
و به آن هم آگاهی نداشته است اعاده لازم نیست؛
و نمازهای واجب در
سفر دو رکعت هستند؛ جز
نماز مغرب که تقصیر در آن راه ندارد
و پیامبر آن را در
سفر و حضر سه رکعت خوانده است.
پیامبر خدا به ذی خُشُب، که از
مدینه تا آنجا یک روز راه بود،
مسافرت کرد
و چون تا آنجا دو برید یعنی ۲۴ میل فاصله بود پیامبر خدا نماز را دو رکعتی به‌جا آورد
و روزه‌اش را شکست
و این شیوه از آن پس
سنت شد. پیامبر خدا گروهی را که وقتی پیامبر
روزه را شکست، به روزه خود ادامه دادند عاصی (گنهکار) نامید. -امام (علیه‌السّلام) فرمود:- آنان تا
روز قیامت بر این صفت باقی‌اند
و ما به خوبی فرزندان
و نوادگانشان را تا امروز می‌شناسیم.
این حدیث شریف با تفصیلی که در آن آمده است مشتمل بر چند نکته ارزشمند است:
تعبیر «لا جناح که در آیه سعی
و لیس علیکم» جناح که در
آیه قصر در
سفر آمده منافاتی با وجوب سعی یا وجوب قصر نماز ندارد؛ گرچه به ظاهر، دلالت بر جواز
و رخصت دارد؛ زیرا جناح معرب گناه است
و لا جناح تنها به معنای نفی گناه است؛ یعنی در انجام آن گناهی نیست
و این را نمی‌رساند که انجام آن یک تکلیف واجب است!
نکته در اینجاست که امام (علیه‌السّلام) می‌خواهد روشن سازد تضادی میان این تعبیر که به ظاهر، افاده جواز دارد
و اصل وجوب دو تکلیف یاد شده نیست؛ زیرا این تعبیر تنها برای رفع تو هم ممنوع بودن آمده است (دفع تو هم حظر منع) که مسلمانان گمان می‌کردند سعی میان صفا
و مروه -با وجود دو
بت (
اساف و نائله) بر روی آنها- جایز نباشد. در بحث اسباب النزول التمهید شرح آن آمده است.
همچنین گمان می‌کردند: کوتاه کردن نماز در
سفر (قَصْر نماز) روا نباشد
و احساس گناه یا کوتاهی در انجام وظیفه واجب، احساس گناه نکنند؛ لذا با واجب بودن دو تکلیف یاد شده منافاتی ندارد.
آیه بیانگر مشروعیت نماز دو رکعتی در حال
سفر است که
سیره عملی رسول خدا (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
و مسلمانان صدر اسلام
و نیز امامان معصوم بر همین منوال بوده است
و هیچ یک از آنان، نماز را در
سفر چهار رکعتی نخوانده است.
بنابراین به مقتضای قواعد علم اصول، اتمام در
سفر (چهار رکعت خواندن) فاقد مشروعیت است؛ زیرا نماز عبادتی است توفیقی که باید حکم آن از طرف خدا
و رسول بیان شود
و مشروع بودن چهار رکعت خواندن نماز در
سفر -به عنوان تخییر در قصر
و اتمام، چنان که میان
عامه شهرت دارد- خلاف سیره
و دستور پیامبر است
و هرگاه
شک کنیم -که آیا تعیین یا
تخییر است- چنین شکی، شک در تکلیف در مقام امتثال است
و مقتضای قواعد در این حالت احتیاط کردن است که همان دو رکعت خواندن نماز باشد، چون در مشروعیت بیش از دو رکعت شک داریم
و عبادت، با شک در مشروعیت آن، روا نیست
و نامشروع است.
امام به شرط موجود در آیه (وجود خوف) اشاره نکرده‌اند. گویا امام چنین فهمیده‌اند که
ترس و بیم، خود، موضوعی مستقل است
و ربطی به موضوع
سفر ندارد
و قید برای آن نیست.
بنابراین تنها یک مجوز برای دو رکعتی خواندن نماز است
و سفر هم یک مجوز دیگر است که این دو، ربطی به هم دیگر ندارند؛ در نتیجه هر چند ظاهر آیه تقیید را نشان می‌دهد
و اینکه یکی از این دو، قید دیگری است، ولی سیره عملی پیامبر (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم)
و اصحاب
و دیگر پیشوایان، ما را به جدایی آن دو از یک دیگر رهنمون می‌کند که هر یک از آنها موضوعی مستقل برای جواز دو رکعت خواندن نماز است. امام (علیه‌السّلام) هم همین را فهمیده‌اند،
و فهم امام به انضمام سیره عملی پیامبر (صلیاللهعلیه
وآلهوسلّم) برای ما حجت است.
در این آیه نیز ملاحظه می‌شود که امام (علیه‌السّلام) را
فهم و برداشت دقیق از آیه را ارائه کرده است
و می‌توان با دقت در ظرافت‌های به کار رفته در آیه
و مقایسه میان یک آیه
و آیه دیگر، به هدف نهایی یک آیه پی برد. کوتاه سخن اینکه امامان معصوم هرگاه دست به تفسیر آیه‌ای می‌زدند، بیشتر می‌خواستند پیروان خود را به نکات
و ظرافت کارهای قرآن توجه دهند تا با توجه به دقایق
و نکته سنجی‌ها، معانی‌ای بلندتر
و گسترده‌تر
و فراتر از سطح ظاهر آیه به دست آورند.
محمدهادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج۱، ص۴۷۲-۴۷۶.
