آموزش علوم به کودک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آموختن
علم در
اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و از فضائل و کرامت
انسان شمرده شده است. آموزش و تحصیل
کودکان و نوجوانان به‌دلیل موقعیت سنّی و امکان روحی و ویژگی‌های منحصر به فردی که در جهات مادی و معنوی برای آنان فراهم می‌باشد، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و از دیدگاه اسلام به‌عنوان حقّی از حقوق آن‌ها بر
والدین محسوب می‌گردد.
در
روایات اسلامی نیز بر
والدین سفارش و توصیه شده که بر
تعلیم و تحصیل کودکان، سعی و جدیت داشته باشند.
از دیدگاه
اسلام، آموختن
علم از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و از فضائل و کرامت
انسان می‌باشد. در
قرآن کریم آمده است: خداوند آن‌ها که
ایمان آورده‌اند و کسانی را که از علم بهره دارند، درجات عظیمی می‌بخشد. «یَرفَعِ اللهُ الَّذِینَ امَنُوا مِنکُم وَالَّذِینَ اُوتُوا العِلمَ دَرَجَاتٍ
».
از این آیه استفاده می‌شود، آن‌چه مقام آدمی را نزد خدا بالاتر می‌برد، دو چیز است:
ایمان و
علم، در اسلام مقام
شهید والاترین مقام است، در عین‌حال در حدیثی از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: عالِم یک درجه از شهید بالاتر است. «فَضلُ العَالِمِ عَلَی الشَّهیدِ دَرَجَة».
در حدیث دیگری از
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: کسی که
مرگ او فرا رسد، در حالی که در طلب علم است، میان او و پیامبران یک درجه بیشتر فاصله نیست.
در نظام تربیتی اسلام، کسب آگاهی و شناخت برای هر فرد مسلمان به‌عنوان مقدمه ایمان، به‌اندازه توانایی عقلی لازم است و به‌همین دلیل، تحصیل دانش‌های مختلف به‌عنوان یک
واجب کفایی نسبت به تمام مسلمانان و
واجب عینی نسبت به بعضی از آن‌ها مطرح گردیده است.
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: ای مردم، بدانید که
دین هنگامی کامل و درست است که علم بیاموزید و بدان عمل کنید، آگاه باشید که تحصیل علم، واجب‌تر از تحصیل مال است. «اَیُّهَا النَّاسُ اِعلَمُوا اَنَّ کَمَالَ الدَّینِ طَلَبُ العِلمِ وَ العَمَلُ بِهِ اَلا وَ اِنَّ طَلَبَ العِلمِ اَوجَبُ عَلَیکُم مِن طَلَبِ المَالِ...».
آموزش و تحصیل کودکان و نوجوانان به‌دلیل موقعیت سنّی و امکان روحی و ویژگی‌های منحصر به فردی که در جهات مادی و معنوی برای آنان فراهم می‌باشد، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و از دیدگاه اسلام به‌عنوان حقّی از حقوق آن‌ها بر والدین محسوب می‌گردد که لازم است نسبت به آن توجّه خاص داشته باشند.
به توضیحی دیگر، در دیدگاه اسلامی، شروع آموزش و پرورش به زمانی خاص موکول نشده، بلکه فراگیری و آموزش و پرورش را از آغاز ولادت کودکان، ممکن دانسته شده، هم‌چنان‌که برای آن به لحاظ سنّی نقطه پایانی مشخّص نگردیده است و آموختن را در سن یا مرحله خاصی از
عمر، متوقف نمی‌سازد.
پیامبر مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: از گهواره تا گور، در پی دانش باشید، «اُطلِبُوا العِلمِ مِنَ المَهدِ اِلَی اللَّحَد».
روان‌شناسان نیز بر این عقیده‌اند که کودک از آغاز ولادت، از محیط اطراف خویش می‌آموزد و این قابلیت در او هست که بتواند جهان اطراف خود را بشناسد، یا این‌که با توجه به‌ویژگی‌های رشد خود، آموزش ببیند، البتّه در همه
کودکان، سن رسمی آموختن یکسان نیست.
روایات بسیاری دلالت دارد که لازم است
والدین و دیگر مربّیان در
تعلیم و تحصیل کودکان، سعی و جدیت داشته باشند، این روایات را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود:
روایاتی که آموزش کودک را حقّی برای او بر
پدر می‌داند، مانند آن‌که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: از حقوقی که فرزند بر پدر دارد، سه چیز است: نام نیک برای او انتخاب کند، خواندن و نوشتن را به او بیاموزد، و چون به
سن بلوغ برسد همسری برایش انتخاب کند. «... وَ یُعَلِّمُهُ الکِتابَةَ...».
هم‌چنین
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) می‌فرماید: کودک خود را تا سن شش سالگی پرورش بده، بعد از شش سال او را به تحصیل خواندن و نوشتن وادار نما. «... ثُمَّ اَدَّبهُ فِی الکِتَابِ سِتَّ سِنِینَ».
روایاتی است که در بیان اجر و پاداش آموزش به‌کودکان وارد شده.
در تفسیری که منسوب به
امام عسکری (علیه‌السّلام) می‌باشد، آمده است: خداوند به پدر و مادر پاداش فراوانی عنایت می‌کند، آنان با شگفتی سؤال می‌کنند، پروردگارا، این همه تفضّل درباره ما در قبال چیست؟ اعمال ما شایسته چنین پاداشی نبوده است، در جواب گفته می‌شود: این همه عنایت و
نعمت، پاداش شماست که به فرزند خود قرآن آموختید و او را به
دین اسلام بصیر و بینا نمودید.
روایاتی است که در تعلیم و آموزش علوم خاصی به‌کودکان تاکید دارد. برای آگاهی بیشتر به آدرس ذیل رجوع کنید:
)
مانند آن‌که
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: کودک تا سن هفت سالگی به
بازی و
سرگرمی مشغول است، بعد از آن، هفت سال باید او را به‌آموختن
قرآن وادار نمود و در هفت سال سوم، احکام
حلال و
حرام به او آموزش داده شود.
روایاتی است که بیان می‌دارند اگر جوانان و نوجوانان در پی تحصیل علم نباشند، باید آنان را به‌تحصیل وادار کرد و حتی اگر لازم شد
تنبیه نمود، مانند آن‌که
امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: اگر جوانی از جوانان
شیعه را بیابم که به تحصیل علم به‌ویژه آن‌چه مربوط به
دین است مشغول نباشد، او را تنبیه خواهم نمود. «لَو اُتِیتُ بِشَابٍّ مِن شَبابِ الشِّیعَةِ لا یتَفَقَّهُ فِی الدَّینِ لَاَوجَعتُهُ».
روایاتی است که موقعیت کودکی را برای آموزش و تحصیل ممتاز می‌شناسد، امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فرموده است: قلب کودک همانند زمین آماده کشت است، هر بذری در آن افکنده شود، می‌پذیرد.
هم‌چنین فرموده است: در کودکی به تحصیل علوم بپردازید تا در بزرگی بواسطه‌ی آن، سیادت و آقایی نمایید. «تَعَلَّمُوا العِلمَ صِغارًا تَسُودُوا بِهِ کِبارًا».
در حدیث دیگری آمده است: حضرت
امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) روزی فرزندان خود و فرزندان برادر خود را دعوت کرد و به آنان فرمود: همه شما کودکان اجتماع امروز هستید و امید است بزرگان اجتماع فردا باشید، هم‌اکنون دانش بیاموزید و در
کسب علم کوشش کنید و هرکدام که حافظه قوی ندارید و نمی‌توانید در مجلس درس مطالب استاد را ضبط کنید، آن‌ها را بنویسید و نوشته‌ها را در منزل نگهداری نمایید تا در موقع لزوم مراجعه کنید. «اِنَّکُم صِغَارٌ قَومٍ وَ یُوشِکُ اَن تَکُونُوا کِبَارَ قَومٍ آخَرینَ فَتَعَلَّمُوا العِلمَ، فَمَن یَستَطِع مِنکُم اَن یَحفَظَهُ فَلیَکتُبهُ وَلیَضَعهُ فِی بَیتِهِ».
در این حدیث، امام مجتبی (علیه‌السّلام) برای این‌که عشق به تحصیل را در فرزندان و برادرزادگان خود ایجاد نماید و آنان را با دلگرمی و نشاط به
کسب علم وادار کند، از سرمایه فطری
حبّ ذات و ترقّی خواهی آنان استفاده نموده و بدون توسل به زور و مجازات به آن‌ها، فهمانید که درس خواندن امروز، راه وصول به
عزّت و بزرگی فردا است. همین مفهوم، از روایت قبل که از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل شد نیز استفاده می‌شود.
روشی که در این حدیث به‌کار رفته در جهان امروز بهترین و ارزنده‌ترین شیوه در برنامه‌های تعلیم و تربیت است، هر خانواده‌ای که بتواند فرزندان خود را با این روش به تحصیل علم وا دارد و از اوّل آنان را به ترقّی و تعالی امیدوار کند، دیگر کودکان با عشق و علاقه از پی دانش می‌روند و برای درس خواندن به‌تهدید و مجازات احتیاج ندارند.
مطلب مهمی که لازم است تذکّر داده شود این است که، چون
جامعه اسلامی باید پویا، خودکفا و مستقل باشد، و خودکفایی و استقلال جامعه اسلامی به‌دست آحاد مسلمین تامین می‌گردد، از این‌رو در برنامه‌های
تعلیم و تربیت کودکان باید نیازهای حال و آینده مورد شناسایی قرار گیرد و برای رفع آن‌ها برنامه‌ریزی شود.
بر طبق حدیثی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فرموده است: بهترین چیزی که شایسته است نوجوانان آن‌را فرا گیرند، معلوماتی است که در بزرگسالی بدان نیازمند خواهند بود. «اولَی الاشیاءِ اَن یَتَعلَّمَها الاحداثُ الاشیاءَ الَّتی اِذَا صَاروا رِجالاً احتَاجُوا اِلیهَا».
هم‌چنین می‌فرمایند: در کودکی دنبال دانش باشید که بتوانید در آینده سیادت و برتری خود را حفظ کنید.
انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۱، ص۵۶۴-۵۶۸، برگرفته از بخش «گفتاردوّم:اولویت‌های تعلیم و تربیت اسلامی نسبت به کودکان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۱۱/۶.
