|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کاظمین، شهری جدا از بغداد است و در شمال غرب این شهر و غرب رود دجله واقع شده است. ۱.۱ - قبرستان قریشزمینی که آستان مقدس کاظمین، امروزه در آن واقع است، در آغاز به نام «مقابر قریش» (قبرستان قریش)، شناخته می‌شد. برای نخستین بار، منصور عباسی پس از تاسیس بغداد در سال ۱۴۹ ه. ق، زمین اینجا را به قبرستان تبدیل کرد.نخستین کسی که در این گورستان دفن گردید، جعفر اکبر، فرزند منصور بود که در سال ۱۵۰ ه. ق، از دنیا رفت. پس از او، هیثم بن معاویه، والی منصور بر بصره، در سال ۱۵۶ ه. ق، در این قبرستان دفن شد و از آن پس، دفن اموات در این قبرستان، ادامه یافت. در برخی منابع، از این قبرستان با نام «مقابر بنی‌هاشم» نیز یاد شده است؛ از جمله شیخ مفید می‌گوید: «آنجا قبرستان بنی‌هاشم و بزرگان مردم بوده است». شاید انتخاب لفظ قریش برای نام این قبرستان، اشاره به آن است که عموم قریشیان، چه بنی‌عباس و چه دیگران، در آن به خاک سپرده می‌شدند. [۵]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۴.
علت شهرت آن به بنی‌هاشم نیز می‌تواند ناظر به همین موضوع باشد.۱.۲ - دفن امام کاظم در مقابر قریشامام موسی کاظم (علیه‌السلام)، پس از اینکه در سال ۱۸۳ ه. ق، مسموم گردید و به شهادت رسید، در مقابر قریش، به خاک سپرده شد. به گفته صاحب اثبات الوصیه، امام (علیه‌السلام) را در مکانی که خود ایشان در زمان حیات خریداری کرده بود، به خاک سپردند. [۶]
مسعودی، علی بن حسين، اثبات الوصیه، ص۲۱۳.
۱.۳ - محل زیارت شیعیاناز برخی روایات چنین برمی‌آید که قبر امام (علیه‌السلام) پس از خاکسپاری، درون محوطه محصوری قرار داشت که شیعیان، از ترس حاکمان، به سختی می‌توانستند آن را زیارت کنند. از این‌رو امام رضا (علیه‌السلام) به شیعیان اجازه داده بود تا مردم از پشت دیوار، به امام کاظم (علیه‌السلام) سلام بدهند. بر اساس روایت دیگری، امام رضا (علیه‌السلام) به شیعیان گفته بود که در مساجدی که اطراف قبر شریف است، نماز و دعا بخوانید.۱.۴ - دفن امام جواد کنار جدشاز گذشت حدود چهل سال از شهادت و دفن امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، در سال ۲۲۰ ه. ق نیز امام جواد (علیه‌السلام) در بغداد، مسموم گردید و به شهادت رسید و بدن مطهر ایشان را کنار قبر جدشان، امام کاظم (علیه‌السلام)، به خاک سپردند. بعدها زیارتگاه و مدفن شریف این دو امام، به نام «مشهد باب التبن» شهرت یافت که وجه تسمیه آن، وقوع آن در نزدیکی یکی از محلات بغداد، به نام «باب التبن» بود.آستان کاظمین در دوره‌های مختلف دستخوش حوادثی بوده که به برخی از آنها می‌پردازیم. ۲.۱ - از دوره آل‌بویه تا آغاز دوره صفویاقدامات و حوادثی که در این دوره رخ داده از قرار زیر است.۲.۱.۱ - وضعیت بنای اولیهاز وضعیت بنای اولیه آستان کاظمین تا قرن چهارم هجری، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما می‌دانیم که در نیمه‌های این قرن، ساختمان و زیارتگاهی بر قبر مطهر دو امام (علیه‌السلام) وجود داشته است. مورخان در ذیل زندگی‌نامه «ناشی» (متوفای ۳۶۵ ه. ق)، شاعر بزرگ شیعه، آورده‌اند که او به دست خود، چلچراغ مربع و زیبایی ساخت که در زیارتگاه کاظمین نصب گردید.منابع تاریخی، درباره تاریخ و دوره ساخت زیارتگاه، سکوت ورزیده و از بانی آن، نام نبرده‌اند؛ اما مرحوم شیخ محمد سماوی اشاره کرده است که معزالدوله دیلمی در سال ۳۳۶ ه. ق، پس از اینکه در سال ۳۳۴ ه. ق، بغداد را به تصرف خود درآورد، این آستان مقدس را ساخته است. [۱۲]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ المشهد الکاظمی، ص۲۴، (به نقل از: صدی الفؤاد).
البته گرچه در منابع تاریخی کهن، چنین مطلبی به چشم نمی‌خورد، اما با توجه به گرایش شیعی آل‌بویه و نیز با توجه به اینکه پس از مرگ معزالدوله، جنازه وی را به مقابر قریش (نزدیک قبر دو امام (علیه‌السلام)) منتقل کردند، بعید نیست که او به ساخت زیارتگاه، اقدام کرده باشد.به هر حال، مسلم است که آل‌بویه توجه ویژه‌ای به این زیارتگاه داشته‌اند و به‌جز معزالدوله، تعداد دیگری از امرای آل‌بویه، از جمله ابوطاهر جلال‌الدوله، فرزند بهاءالدوله، فرزند عضدالدوله و نیز فرزند بزرگ جلال‌الدوله، معروف به «ملک عزیز»، در این آستان مقدس، به خاک سپرده شده‌اند. ۲.۱.۲ - طغیان رودخانه دجلهدر سال ۳۶۷ ه. ق، آب رودخانه دجله طغیان کرد و سیلاب، بخش‌های زیادی از سمت شرقی بغداد را غرق کرد. در سمت غربی بغداد نیز بخش‌هایی از قبور باب‌التبن (در مجاورت زیارتگاه کاظمین) نیز به زیر آب، فرورفت.در سال ۳۶۹ ه. ق، عضدالدوله دیلمی، امیر مقتدر آل‌بویه، خدمات عمرانی و اجتماعی گسترده‌ای را در بغداد آغاز کرد. او در این شهر، مساجد و بازارهایی بنا نمود و کانال‌های آبی را که خراب شده بود، بازسازی کرد. به گفته شیخ محمد سماوی، عضدالدوله اطراف حرم کاظمین نیز حصاری ایجاد کرد که شاید هدف او از این کار، محافظت روضه مقدسه از سیلاب‌های رود دجله بوده است. [۱۶]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۲۸.
در این دوره، شیعیان که بیشتر در محله کرخ بغداد، ساکن بودند، همه ساله در روز عاشورا، مراسم عزاداری و در عید غدیر، مراسم جشن و سرور، برگزار می‌کردند؛ اما در برخی سال‌ها، از جمله در سال ۴۴۱ ه. ق، به دنبال برگزاری این مراسم، میان شیعه و سنی در بغداد، فتنه و درگیری رخ می‌داد. ۲.۱.۳ - آتش‌سوزی قبر و گنبددر سال ۴۴۳ ه. ق، فتنه میان شیعیان و اهل‌سنت در بغداد، به اوج خود رسید. با تحریک برخی از حنبلیان، سنیان به آستان کاظمین یورش بردند و همه هدایای نفیس و اشیای گران‌بهای موجود در آنجا، از جمله چلچراغ‌ها، پرده‌ها و محراب‌های طلا و نقره را غارت کردند. آنها سپس قبر مطهر دو امام (علیه‌السلام) و دو گنبد چوبی را که روی این دو قبر واقع بود، آتش زدند و به دنبال آن، قبور بسیاری از امیران و وزیران و شخصیت‌های مشهور اطراف قبر دو امام (علیه‌السلام)، از جمله قبور معزالدوله و جلال‌الدوله دیلمی، جعفر، فرزند منصور دوانیقی، امین عباسی، فرزند هارون‌الرشید و مادرش زبیده نیز در آتش سوخت.به گفته سماوی، پس از این آتش‌سوزی، در سال ۴۴۴ ه. ق، ارسلان بساسیری و ملک رحیم (از امیران آل‌بویه)، به کمک یکدیگر، حرم را بازسازی نمودند و دو صندوقچه چوبی جدید، روی هریک از قبور، نصب کردند و گنبدی از همان چوب، بر قبر بنا نهادند؛ اما به عقیده مصطفی جواد، بساسیری، به تنهایی در سال ۴۵۰ ه. ق، این کار را انجام داد. گفتنی است، ادامه آشوب‌ها و فتنه‌ها تا سال ۴۴۹ ه. ق، می‌تواند مؤید این قول باشد. [۱۹]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۳۳.
۲.۱.۴ - فروریختن آستان با سیلابدر سال ۴۶۶ ه. ق، مصادف با اوایل دوره حاکمیت سلجوقیان، بار دیگر رود دجله طغیان کرد و سمت شرقی بغداد را سیلاب فراگرفت. بخش‌هایی از سمت غربی بغداد نیز، از جمله قبرستان احمد بن حنبل و آستان کاظمین، به زیر آب فرورفت و دیوار آستان مقدس، فروریخت. از این‌رو، شرف‌الدوله مسلم بن قریش عُقیلی، هزار دینار صرف بازسازی آن کرد.۲.۱.۵ - اقدامات در زمان سلجوقیدر سال ۴۷۹ ه. ق، ملکشاه سلجوقی همراه خواجه نظام‌الملک، وارد بغداد شدند و حرم کاظمین و سایر زیارتگاه‌های مشهور بغداد، نظیر قبر معروف کرخی، احمد ابن حنبل و ابوحنیفه را زیارت کردند. سپس آنها به زیارت قبور امام علی (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) در نجف و کربلا رفتند.در دوره برکیارق سلجوقی، فرزند ملکشاه، وزیر وی مجدالملک براوستانی قمی به بازسازی آستان کاظمین اقدام نمود. [۲۲]
رازى قزوينى، عبدالجليل، النقض، ص۲۳۶.
سماوی، تاریخ این بازسازی را سال ۴۹۰ ه. ق، دانسته است. [۲۳]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۳۴.
۲.۱.۶ - غارت حرم در زمان خلیفه عباسیدر محرم سال ۵۱۷ ه. ق، خلیفه عباسی، المسترشد بالله، از جنگ خود با نورالدوله دبیس بن صدقه (حاکم شیعه مذهب بنی‌مزید)، به بغداد بازگشت و به دنبال آن، اهل‌سنت به آستان کاظمین یورش بردند و درها و پنجره‌های آن را کندند و گنجینه‌ها و اشیای باارزش موجود در آن را به غارت بردند. پس از آن، سادات علوی، به دیوان خلافت شکایت کردند و خلیفه دستور داد تا جنایتکاران را تادیب کنند و بعضی از اشیای به غارت رفته را بازگردانند. ابن‌قلانسی نیز به این حادثه اشاره کرده و گفته است: «مقابر قریش در بغداد، غارت شد و چراغ‌های زراندود و پرده‌ها و ابریشم‌های آن، به تاراج رفت».۲.۱.۷ - خرابی آستان بر اثر سیلابهادر دو قرن ششم و هفتم هجری، رود دجله چند بار طغیان کرد و بر اثر آن، سیلاب‌های عظیمی در بغداد جاری شد که به آستان کاظمین نیز آسیب‌هایی رسید. از آن طغیان‌ها، می‌توان به طغیان سال ۵۵۴ ه. ق، [۲۷]
ابن‌اثير، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج۱۰، ص۲۴۸.
طغیان سال ۵۶۹ ه. ق که بر اثر آن، بیشتر دیوارهای آستان کاظمین، خراب شد و نیز سیل سال ۶۱۴ ه. ق، [۲۹]
ابن‌جوزی، عبدالرحمان بن علی، المنتظم، ج۱۱، ص۳۳۲.
اشاره کرد.۲.۱.۸ - آتش‌سوزی در دوره الظاهر بامراللهدر دوره الظاهر بامر الله عباسی (خلافت: ۶۲۲- ۶۲۳ ه. ق)، گنبد آستان مقدس کاظمین در آتش‌سوزی سوخت. ازاین‌رو الظاهر، بازسازی آن را آغاز کرد؛ اما پیش از اینکه آن را به پایان برساند، از دنیا رفت و جانشین وی، المستنصر عباسی، کار وی را تکمیل کرد. [۳۰]
ابن‌طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیة، ص۳۲۹.
از دوره المستنصر بالله، صندوقچه چوبی قبر امام موسی کاظم (علیه‌السلام) باقی مانده است که تاریخ آن، سال ۶۲۴ ه. ق، است.۲.۱.۹ - ویرانی بر اثر سیلابدر ماه شوال سال ۶۴۶ ه. ق، رود دجله به علت بارندگی فراوان، طغیان کرد و سیلاب بزرگی به وجود آورد که در جریان آن، بخشی از دیوارهای آستان کاظمین، فرو ریخت. [۳۱]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة، ص۱۸۱.
این بارندگی‌ها ادامه یافت و در ماه ذی‌الحجه همان سال، سیلاب سهمگین‌تری جاری شد که تمام بغداد را به زیر آب فرو برد و بر اثر آن، حصارها و اتاق‌های اطراف حرم کاظمین، ویران شد و سیلاب چنان بارگاه مطهر دو امام را فراگرفت که فقط گنبد بنا، آشکار بود. [۳۲]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة، ص۱۸۳.
پس از این خرابی‌ها، در سال ۶۴۷ ه. ق، خلیفه عباسی دستور بازسازی حصار حرم مطهر را صادر کرد. به نوشته ابن‌فوطی، کارگران به هنگام بازسازی دیوارها، به ظرفی سفالین برخوردند که در آن، هزار درهم قدیمی وجود داشت. بخشی از آنها، یونانی و دارای تصاویر بود و بخش دیگری از آنها، در سال ۱۳۲ ه. ق در بغداد و بخش دیگری نیز مقارن همان تاریخ در واسط، ضرب شده بودند. جریان را به خلیفه گزارش دادند. خلیفه نیز دستور داد بهای آنها را برای بازسازی حرم مطهر صرف کنند. مردم، قسمتی از آنها را به بالاترین قیمت خریدند و قسمتی نیز به بزرگان هدیه داده شد و آنان در عوض، وجوهی بیشتر از آنچه هدیه گرفته بودند، به حرم بخشیدند. [۳۳]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة، ص۱۹۰.
وفیها امر الخلیفة بعمارة سور مشهد موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، فلما شرعوا فی ذلک وجدوا برنیة فیها الفا درهم قدیمة منها یونانیة علیها صور ومنها ضرب بغداد سنة نیف وثلاثین ومائة ومنها ما هو ضرب واسط یقارب هذا التاریخ فعرضت علی الخلیفة، فامر ان تصرف فی عمارة المشهد فاشتراها الناس باوفر الاثمان واهدی منها الی الاکابر فنفذوا الی المشهد اضعاف ما کان حُمِل الیهم.۲.۱.۱۰ - حمله مغولاندر سال ۶۵۶ ه. ق، مغولان به بغداد، حمله و این شهر را اشغال کردند. در جریان این حمله، بسیاری از مساجد و زیارتگاه‌های این شهر، از قبیل مسجد خلیفه، حرم امام کاظم و امام جواد (علیه‌السلام) و نیز قبور خلفای عباسی، به آتش کشیده شد. [۳۴]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۵۶.
مدتی پس از این حادثه، امیر قراتای، عمادالدین عمر بن محمد قزوینی را به قائم‌مقامی خود منصوب کرد و او نیز شهاب‌الدین علی بن عبدالله را به سمت ناظر اوقاف تعیین کرد و به او دستور داد تا مسجد خلیفه و آستان کاظمین را بازسازی کند. [۳۵]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۵۶.
در سال ۷۶۹ ه. ق، سلطان اویس جلایری، به بازسازی حرم اقدام کرد و دو گنبد و دو مناره ساخت و دستور داد دو صندوق از سنگ مرمر، روی قبر شریف دو امام هفتم و نهم (علیه‌السلام)، نصب کردند. همچنین او، رواق و رباطی را که در صحن مطهر بود، بازسازی کرد و اموالی بین خادمان و متولیان حرم و سادات علوی ساکن آنجا، تقسیم کرد. [۳۶]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۵۷ (به نقل از صدی الفؤاد).
در فاصله زمانی این بازسازی تا روی کار آمدن صفویان، در منابع تاریخی، گزارشی از بازسازی‌ها و اقدامات عمرانی در آستان مقدس کاظمین، به چشم نمی‌خورد.۲.۲ - در دوره صفویپس از تشکیل دولت صفوی، شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ ه. ق، عراق را تصرف کرد و وارد بغداد شد.۲.۲.۱ - اقدامات شاه اسماعیلبه دستور وی، اقدامات گسترده‌ای برای بازسازی و توسعه آستان کاظمین آغاز شد؛ از جمله این اقدامات، نصب دو صندوقچه چوبی نفیس روی قبرهای شریف، سنگ‌فرش کردن رواق‌ها با سنگ مرمر و آراستن حرم و دیوارهای بیرونی آن با کاشی‌های حاوی آیات قرآن و نقش‌های گیاهی زیبا بود. او همچنین دستور داد دو گلدسته دیگر، به دو گلدسته قبلی افزوده گردد و مسجد بزرگی، متصل به قسمت شمالی حرم، ساخته شود. او اجرای این طرح را به «امیر خادم بیک» واگذار کرد و خود، به ایران بازگشت. [۳۷]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۶۲. به نقل از صدی الفؤاد و العراق بین احتلالین.
اسکلت اصلی حرم مطهر امامین کاظمین و نیز مسجد متصل به آن از سمت شمال، از آثار دوره شاه اسماعیل صفوی است که تا به امروز، باقی مانده است. همچنین بخش‌هایی از کتیبه‌های کاشی این دوره نیز تاکنون در آستان مقدس کاظمین، باقی مانده است، از جمله در قسمت بیرونی دیوار رواق شرقی در ایوان باب‌المراد، کتیبه‌ای به تاریخ ششم ربیع‌الثانی ۹۲۶ ه. ق وجود دارد که در آن، شاه اسماعیل صفوی را بانی آنجا دانسته است. همچنین گرداگرد دیوار داخلی حرم مطهر، در ارتفاع دو متری از سطح زمین، کتیبه‌ای از کاشی، حاوی آیات مبارک سوره دهر، سوره نبا و سه آیه آخر سوره زمر، وجود دارد که در پایان آن، تاریخ ۹۳۵ ه. ق ذکر شده است. این تاریخ، نشان می‌دهد که کارهای عمرانی، پس از مرگ شاه اسماعیل و در زمان شاه طهماسب صفوی، پایان یافته است. [۳۸]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص ۶۴ - ۶۵.
افزون بر آثار یاد شده، سه لنگه از درهای چوبی خاتم‌کاری حرم نیز باقی مانده است که البته تاریخ ندارد؛ اما از نظر شیوه تزیینات و نوع کتیبه‌های آن، شبیه صندوقچه‌های روی قبر است. این درها، به علت کهنگی، از جای خود برداشته شده است و در حال حاضر، در موزه آثار عربی (اسلامی) بغداد به شماره‌های ۷۱۴۶، ۷۱۴۷ و ۷۱۴۸، نگهداری می‌شود و درهایی از طلا و نقره، جایگزین آنها در حرم مطهر شده است. [۳۹]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۷۲.
۲.۲.۲ - ساخت ساختمان منارهدر سال ۹۷۸ ه. ق، در دوره مراد پاشا، والی بغداد، ساختمان مناره، واقع در شمال شرقی حرم مطهر، پایان یافت و فضلی، فرزند فضولی شاعر، در ماده تاریخ آن، اشعاری ترکی سرود که این اشعار در کتیبه‌ای سنگی، در ورودی پلکان مناره، نوشته شده است. [۴۰]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۷۸.
۲.۲.۳ - بازسازی توسط شاه‌عباس کبیردر سال ۱۰۳۲ ه. ق، شاه‌عباس کبیر صفوی، وارد بغداد شد و پس از زیارت حرم کاظمین، دستور داد تا خرابی‌هایی را که با گذشت زمان، به ساختمان حرم وارد شده بود، بازسازی کنند. همچنین وی دستور داد تا ضریح محکمی از فولاد بسازند و روی دو صندوقچه چوبی، نصب کنند؛ اما به علت تیرگی روابط بین ایران و عثمانی، نصب این ضریح، به تاخیر افتاد؛ تا اینکه در ماه جمادی‌الثانی سال ۱۱۱۵ ه. ق، کاروانی از علما و رجال سیاسی ایران و در پیشاپیش آنان، شیخ‌الاسلام جعفر کمره‌ای، این ضریح را با خود، به عراق آوردند و طی مراسم باشکوهی، بر قبر شریف امامین کاظمین (علیه‌السلام) نصب کردند. [۴۱]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۷۹.
۲.۳ - در دوره قاجاراقدامات و حوادثی که در این دوره رخ داده از قرار زیر است.۲.۳.۱ - اقدامات آقامحمدخاندر سال ۱۲۰۷ ه. ق، به دستور آقامحمدخان قاجار، کار بازسازی حرم کاظمین و تکمیل کارهای نیمه تمام صفویان، آغاز شد، از جمله این کارها، بازسازی سه گلدسته بزرگ، از گلدسته‌های چهارگانه‌ای بود که در روزگار صفویان، ارتفاع آن بیشتر از بام حرم نبود. گلدسته چهارم نیز در روزگار سلطان سلیم، تکمیل شد. از دیگر اقدامات این دوره، ساختن صحن وسیعی بود که از سه طرف، یعنی شرق و غرب و جنوب، حرم را در برمی‌گرفت و طرف شمال آن، به مسجد متصل بود. [۴۲]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، صص ۸۱ - ۸۲.
۲.۳.۲ - اقدامات فتحعلیشاهدر دوره فتحعلی‌شاه قاجار، کارهای عمرانی مربوط به آستان کاظمین، ادامه یافت؛ از جمله، درون دو گنبد و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شد و دو گنبد امام کاظم (علیه‌السلام) و امام جواد (علیه‌السلام) و گلدسته‌های چهارگانه کوچک، طلاکاری گردید. [۴۳]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۸۲ - ۸۳.
۲.۳.۳ - اقدامات سلطان محمود دومدر سال ۱۲۵۵ ه. ق، سلطان محمود دوم عثمانی، پارچه ابریشمی گلدوزی شده‌ای را که پیش‌تر روی قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مدینه منوره بود، به حرم کاظمین هدیه کرد و در یکی از شب‌های قدر، در ماه رمضان، روی قبر انداخته شد. شعرای شیعه و سنی، از جمله عبدالغفار اخرس و عبدالباقی عمری، به این مناسبت، اشعار زیبایی سرودند و برای ماده تاریخ آن، عبارت «جاؤوا باشرف سترٍ» را گفتند. [۴۴]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۸۴ - ۹۱.
در همان سال، با سرمایه منوچهر خان معتمدالدوله (متوفای ۱۲۶۰ ه. ق)، از رجال دربار ایران، ایوان جنوبی حرم طلاکاری شد. [۴۵]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۸۳ -۸۴.
در سال ۱۲۷۰ ه. ق، ناصرالدین‌شاه قاجار، شیخ عبدالحسین طهرانی، معروف به شیخ العراقین را به عراق فرستاد تا بر اجرای طرح عمرانی وسیعی که شامل بازسازی و زیباسازی ساختمان عتبات مقدسه بود، نظارت کند و دست او را در هزینه کردن برای این کار مهم، بازگذاشت. ۲.۳.۴ - اقدامات از سال ۱۲۸۱ تا ۱۲۹۶اقدامات عمرانی در آستان کاظمین، در سال ۱۲۸۱ ه. ق و پس از پایان کارهای عمرانی در کربلا و سامرا، آغاز شد؛ از جمله کارهایی که در این آستان، انجام شد، محکم‌سازی پایه‌ها و بازسازی نمای بیرونی دیوار حرم و کاشی‌کاری آن بود. همچنین دو دکه بزرگ، جلوی دو ضلع جنوبی و شرقی حرم، با نمایی از سنگ مرمر، ساخته شد. دکه شرقی که بعدها با سقف چوبی مبتنی بر ۲۲ پایه و ستون پوشیده شد، به «طارمة باب المراد»، نامیده شد. ایوان بزرگ واقع در وسط این طارمه، از طلاهای باقی‌مانده از طلاکاری گنبد دو امام هادی (علیه‌السلام) و امام عسکری (علیه‌السلام) در سامرا، طلاکاری گردید و این کارها در سال ۱۲۸۵ ه. ق، به پایان رسید. [۴۶]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۹۵.
در همین دوره، در سال ۱۲۸۱ ه. ق، نخستین درِ نقره، به آستان مقدس هدیه گردید که بین رواق جنوبی و گنبدخانه، نصب شد. در سال ۱۲۸۴ ه. ق نیز دو درِ نقره دیگر، هدیه شد که یکی را حاج سید میرزا بابا اصطهباناتی تقدیم کرد که بین رواق جنوبی و ایوان قبله، نصب شد و دومی را محسن خان، پسر عبدالله خان تقدیم کرد که بین رواق شرقی و گنبدخانه، نصب شد. در فاصله ۱۲۸۴- ۱۲۸۵ ه. ق، کار ساختن سقف برای دکه واقع در ضلع جنوبی حرم با سرمایه حاج حسین چرچفچی بغدادی، آغاز شد که این سقف بر چهارده ستون چوبی، استوار بود. [۴۷]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۹۶ - ۹۷.
در سال ۱۲۸۴ ه. ق، دکه یا طارمة باب‌المراد، آینه‌کاری شد. [۴۸]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۰۱.
در چهاردهم شعبان ۱۲۸۷ ه. ق، ناصرالدین‌شاه قاجار، به زیارت کاظمین آمد و مردم و علمای شیعه، در این آستان جمع شدند و از وی، استقبال باشکوهی به عمل آوردند. در سال ۱۲۹۴ ه. ق، فرهاد میرزای قاجار، چهارمین درِ نقره را به حرم هدیه کرد که بین رواق و طارمه شرقی، نصب شد. در سال ۱۲۹۶ ه. ق، حسام‌السلطنه قاجار و پس از او عباس میرزا، مخارج بازسازی و جایگزین کردن خشت‌های طلای فرسوده شده گنبد و مناره‌های آستان را برعهده گرفتند. [۴۹]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۰۳.
۲.۳.۵ - اقدامات فرهاد میرزای قاجاردر اواخر قرن سیزدهم هجری، فرهاد میرزای قاجار، عموی ناصرالدین شاه، هزینه توسعه صحن و کارهای عمرانی دیگری را در آستان کاظمین قبول کرد و دو نفر از تاجران کاظمین، به نام‌های حاج عبدالهادی و حاج مهدی استرآبادی را به اجرای این طرح، موظف کرد. این اقدامات، شامل موارد زیر بود:۱. ساختن زیرزمین‌های منظم در صحن و ایوان‌ها و حجره‌ها، برای دفن اموات. ۲. طلاکاری مناره‌های بزرگ چهارگانه، از محل اذان گفتن مؤذن تا نوک آنها. ۳. ساخت حصار بلند و دو طبقه، اطراف صحن که طبقه اول، شامل حجره‌ها و ایوانچه‌هایی بود. ۴. ایجاد دو پایه در طبقه دوم صحن، روی دو ورودی اصلی، در ضلع شرقی و جنوبی صحن، برای نصب دو ساعت بزرگ. عملیات ساختمانی طرح توسعه صحن، در روز هفده ذی‌القعده ۱۲۹۶ ه. ق، شروع شد و در هفده ربیع‌الاول سال ۱۳۰۱ ه. ق، به پایان رسید. پس از پایان کار و افتتاح صحن، جشن عمومی و بزرگی، به مدت سه روز برگزار شد و بدین مناسبت، شاعران شیعه، از جمله سید حیدر حلی، شیخ سلمان آل نوح و شیخ جابر کاظمی، اشعار و قصایدی دراین‌باره سرودند. [۵۰]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۰۷ - ۱۰۸.
۲.۳.۶ - اقدامات از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۲در سال ۱۳۰۹ ه. ق و در دوره ولایت حاج حسن پاشا، والی عثمانی بر بغداد، یک تار موی منسوب به پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از استانبول به آستان کاظمین هدیه شد و بدین مناسبت، جشن بزرگی در آستان مقدس برگزار شد و سید جعفر حلی، از شعرای شیعه، قصیده‌ای دراین‌باره سرود. [۵۱]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۱۸.
در سال ۱۳۱۴ ه. ق، حاج محمدجواد فرزند حاج محمدتقی شوشتری، پنجمین درِ نقره‌ای را به حرم هدیه کرد که بین روضه منوره و رواق شرقی، نصب گردید. در سال ۱۳۲۰ ه. ق نیز شاهزاده امیر تومان، از رجال دولت ایران، رواق جنوبی حرم را آینه‌کاری کرد. تزیین و آینه‌کاری رواق شرقی نیز در سال ۱۳۲۱ ه. ق پایان یافت و مخارج آن را علاءالدوله قاجار (مقتول ۱۳۲۹ ه. ق)، تأمین کرد. [۵۲]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۱۹.
[۵۳]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۲۰ - ۱۲۵.
در سال ۱۳۲۶ ه. ق، رواق شمالی و غربی حرم مطهر با هزینه حاج عباس علی‌یوف، فرزند حاج لطف‌الله، آینه‌کاری گردید و در سال ۱۳۲۷ ه. ق، با هزینه یکی از ثروتمندان کرمانشاه، به نام امین‌الدوله، ششمین در نقره‌ای اهدایی به آستان کاظمین، بین روضه منوره و رواق غربی، نصب شد. در سال ۱۳۳۲ ه. ق، عملیات ساختمانی دکه (طارمه) غربی که از سال ۱۳۲۱ ه. ق، آغاز شده بود، به پایان رسید و علما و شعرای کاظمین، از جمله شیخ محمدمهدی مرایاتی و شیخ راضی آل یاسین و شیخ محمد سماوی، در تاریخ و سال افتتاح آن، اشعاری سرودند. پس از سقوط رژیم بعثی عراق، طرح توسعه‌ای برای آستان مقدس کاظمین تصویب شد که شامل احداث صحن وسیعی در ضلع شمالی بنای کنونی آستان می‌باشد. تولیت آستان کاظمین، این پروژه را در زمستان سال ۲۰۰۸ م- ۱۳۸۶ ه. ش آغاز کرده که شامل دو مرحله است: مرحله نخست، شامل ساخت یک صحن وسیع و حصار پیرامون آن است که پس از ده ماه از آغاز آن، به پایان رسید. مرحله دوم نیز شامل تأسیسات و نیز سنگ‌فرش کردن و پوشش نماها، با سنگ مرمر است. مساحت صحن جدید هفت‌هزار مترمربع است که پنج‌هزار مترمربع آن، به فضای آزاد صحن و دو هزار مترمربع آن نیز به حجره‌ها و ایوان‌های اطرافش، اختصاص دارد. این صحن، دارای سه ورودی بزرگ در سه ضلع شمالی، شرقی و غربی و دو ورودی جانبی در دو طرف ورودی اصلی شمالی و دو ورودی دیگر نیز در دو ضلع جنوبی (به سمت صحن اصلی آستان کاظمین) است. گرداگرد صحن، ۴۴ ایوانچه و ۴۴ حجره، وجود دارد و زیر آن نیز، زیرزمین وسیعی بنا شده است که دارای اتاق‌ها، راهروها و یک شبستان وسیع است. مساحت شبستان زیر صحن پنج‌هزار مترمربع و مساحت اتاق‌ها و راهروهای اطراف آن، دو هزار مترمربع است. در ضلع شمالی صحن نیز ساختمانی بزرگ ساخته شده است که بناهایی، از قبیل مجتمع فرهنگی، موزه، سالن اجتماعات، مهمان‌سرا، کتابخانه و مدرسه علوم دینی را دربرگرفته است. درباره صندوقچه‌های نصب شده روی قبور شریف دو امام (علیه‌السلام) تا پیش از دوره صفویه، گزارش تاریخی در دست نیست؛ اما از دوره المستنصر بالله عباسی، صندوقچه چوبی زیبا و بزرگ قبر امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، باقی مانده است که تاریخ ساخت آن، سال ۶۲۴ ه. ق است. بر اساس نقل تاریخی، باید صندوقچه مشابه دیگری نیز، بر قبر امام محمدجواد (علیه‌السلام) قرار داشته است که المستنصر، به همراه صندوقچه قبر امام هفتم، پس از آتش‌سوزی بارگاه کاظمین (علیه‌السلام) در دوره پدرش، الظاهر عباسی، [۵۴]
ابن‌طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیة، ص۳۲۹.
روی قبور شریف، نصب کرده است. صندوقچه قبر امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، تنها نمونه‌ای از صندوقچه‌های کهن موجود بر قبور ائمه (علیهم‌السلام) در عراق می‌باشد که خوشبختانه تا به امروز، باقی مانده است و در حال حاضر، در ساختمان «دار الآثار العربیه» (موزه آثار اسلامی) در بغداد، نگهداری می‌شود.این صندوقچه به شکل مکعب مستطیلی است که طول آن، ۵۵/ ۲ متر و عرض آن، ۸۳/ ۱ متر و ارتفاع آن، ۹۵ سانتی‌متر است. جنس آن از چوب توت و ضخامت تخته‌های آن ۵/ ۵ سانتی‌متر است. لبه سرپوش صندوق که به‌اندازه سه سانتی‌متر از سطح اطراف آن برآمدگی دارد، با کتیبه‌هایی به خط نسخ، آراسته شده و روی چهار ضلع بدنه صندوق، کتیبه‌های زیبایی، به خط کوفی با حاشیه‌هایی از نقوش گیاهی زیبا، کنده‌کاری شده است. عرض این کتیبه‌ها، ۴۳ سانتی‌متر و طول آن در دو طرف بزرگ صندوق، ۱۸۹ سانتی‌متر و در دو طرف کوچک آن، ۵/ ۹۰ سانتی‌متر است. (برای آگاهی بیشتر درباره ویژگی‌های هنری صندوقچه و متن کتیبه‌های آن، رجوع شود به کتاب تاریخ حرم کاظمین (علیه‌السلام). [۵۵]
ر. ک: آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۳۹ - ۴۰.
)۴.۱ - نصب ضریح چوبیدر دوره شاه اسماعیل صفوی نیز به دستور وی، صندوقچه‌های چوبی و خاتم‌کاری نفیسی، روی قبر هریک از دو امام هفتم و نهم، نصب گردید که هنوز روی قبور شریف ایشان باقی است و تاریخ پایان ساخت این صندوقچه‌ها، در کتیبه‌های روی آنها، ماه رمضان ۹۲۶ ه. ق، ذکر شده است. [۵۶]
ر. ک: آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۶۵ - ۷۲.
۴.۲ - نصب ضریح نقرهایدر روز پنج‌شنبه هفده جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۴ ه. ق، برای نخستین بار، ضریح نقره‌ای روی دو قبر شریف امام کاظم و امام جواد (علیه‌السلام) نصب شد. این ضریح، با هزینه سلطان بیگم، دختر میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک و با تلاش حاجی میرزا محمدکاظم طباطبایی ناظم‌التجار (متوفای ۱۳۲۵ ه. ق) ساخته شد. تاریخ آغاز ساخت این ضریح، سال ۱۳۲۳ و پایان آن، سال ۱۳۲۴ ه. ق، بوده است. [۵۷]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۲۵ - ۱۲۶.
بعدها بخش‌هایی از این ضریح، به علت فرسودگی، بازسازی و تعویض شد. این تعمیرات، در سال ۱۳۵۹ ه. ق، به پایان رسید. در سال ۱۳۸۵ ه. ق، کتیبه‌ای قرآنی به عرض ۲۴ سانتی‌متر، در قسمت فوقانی پنجره‌ها، نصب گردید که روی آن، سوره دهر و فجر با خطوط طلایی نگاشته شده بود. همچنین تاج بالای ضریح که پوشش آن پیش‌تر، از نقره بود، در سال ۱۳۷۸ ه. ق، با طلا عوض شد. [۵۸]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۴۲.
آستان مقدس کاظمین (علیه‌السلام) در وضعیت فعلی آن- بدون در نظر گرفتن طرح‌های توسعه در دست اجرا در این آستان و سایر آستانه‌های ائمه (علیهم‌السلام) در عراق- وسیع‌ترین و یکی از باشکوه‌ترین آستانه‌های عتبات عالیات عراق، به شمار می‌آید. مجموع مساحت صحن، حرم و حاشیه‌های آن، حدود ۲۶ هزار مترمربع است. ۵.۱ - صحن مطهرصحن آستان کاظمین (علیه‌السلام)، به شکل مستطیل نزدیک به مربع می‌باشد که طول آن، ۳۷۰ متر و عرض آن، ۳۵۰ متر است که از سه سمت شرقی، غربی و جنوبی، حرم را فراگرفته است. صحن، در شکل و مساحت امروزی آن، مربوط به طرح توسعه فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه است و کف آن، با سنگ‌های مرمر، فرش شده است.صحن کاظمین (علیه‌السلام) در دوره قاجار، دارای سه ورودی یا دروازه بوده که تا به امروز، باقی مانده است و اسامی آنها چنین است: باب القریش، باب القبله، باب المراد، باب صاحب الزمان، باب الفرهادیه، باب آینه و باب مسجد صفوی. علامه شهرستانی، یک دروازه دیگر را نیز به عنوان نماد درهای بهشت که در قرآن آمده است: (ولها ثمانیة ابواب)، به این درها افزوده است. میان هریک از اضلاع سه‌گانه شرقی، غربی و جنوبی صحن، سه ایوان وجود دارد که بر فراز ایوان‌های داخلی دو ضلع جنوبی و شرقی، دو ساعت بزرگ، نصب شده است. ساعت اول را دوست محمدخان وزیر که همراه ناصرالدین شاه برای زیارت، به عراق رفته بود، در سال ۱۲۸۷ ه. ق، به آستان کاظمین (علیه‌السلام) هدیه کرد؛ اما پس از تکمیل پایه آن در زمان طرح توسعه صحن، در سال ۱۳۰۱ ه. ق، بالای ایوان ورودی ضلع شرقی نصب شد. ساعت دوم را نیز حاج محمدمهدی بوشهری، در سال ۱۳۰۳ ه. ق هدیه کرد که از ساعت اول، بزرگ‌تر بود و روی ورودی جنوبی، نصب گردید. [۵۹]
آل ياسين، محمدحسن، تاریخ حرم کاظمین (علیهما‌السّلام)، ص۱۰۸.
همچنین اطراف هریک از سه ضلع صحن، بیست حجره و در ضلع شمالی آن، ده حجره، وجود دارد. بدین ترتیب، هفتاد حجره با ایوانچه‌هایی، صحن را احاطه کرده است. در گذشته، این حجره‌ها به عنوان مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه‌ها بود؛ اما بعدها به مقبره‌های خانوادگی، تبدیل شد. گرداگرد صحن تا دیوار مسجد صفوی، کتیبه‌ای کمربندی به خط ثلث، روی کاشی‌های لاجوردی، به عرض نیم متر وجود دارد که حاوی تعدادی از سوره‌های قرآن، از جمله سوره جمعه، فتح، دهر، الضحی و غاشیه است. نام کاتب آن، نصرالله مشهدی و تاریخ آن، سال ۱۲۹۸ ه. ق، ثبت شده است. ۵.۲ - حرم و گنبدخانههاحرم مطهر، شامل روضه منوره (گنبدخانه)، رواق‌های اطراف آن، ایوان‌ها و دکه‌هایی است که از سمت شمال، به مسجد دوره صفوی متصل است و صحن آستان نیز سه سمت شرقی، غربی و جنوبی آن را احاطه کرده است.قبور مطهر دو امام هفتم و نهم (علیه‌السلام)، میان روضه منوره قرار دارد و روی آن، ضریح بزرگی نصب شده است. طول ضریح، ۷۶/ ۶، عرض آن، ۱۷/ ۵ و ارتفاع آن، ۵/ ۳ متر است. درِ ورودی ضریح، وسط ضلع شرقی آن قرار دارد و در فاصله بین دو صندوق قبر، باز می‌شود. قبر شریف امام کاظم (علیه‌السلام) در قسمت جنوبی داخل ضریح و قبر امام جواد (علیه‌السلام) در قسمت شمالی داخل ضریح، قرار دارد. روضه منوره، به دو قسمت شمالی و جنوبی، تقسیم شده است که دو راه باریک و تنگ در دو طرف ضریح، این دو قسمت را به هم متصل ساخته است. سقف و دیوارهای روضه منوره، آینه‌کاری شده است و کتیبه‌هایی به خط ثلث، از دوره صفوی به تاریخ ۹۲۹ ه. ق نیز روی کاشی‌های گرداگرد آن، به چشم می‌خورد. ۵.۳ - رواق‌های حرمدر چهار سمت روضه منوره، رواق‌هایی وجود دارد که ازاره آنها، دارای پوششی از سنگ و دیوارها و سقف آنها، آینه‌کاری شده است. طول این رواق‌ها از شمال به جنوب، چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض آنها از شرق به غرب، سی متر، مرکب از پنج چشمه است. نام این رواق‌ها، چنین است:۱. رواق باب‌المراد: رواق شرقی حرم که مقابل ایوان شاه اسماعیل صفوی است. این رواق به دستور ناصرالدین شاه قاجار، آینه‌کاری شد و در آن، ابن‌قولویه و شیخ مفید، به خاک سپرده شده‌اند. ۲. رواق باب‌القریش: رواق جنوبی حرم است که به دستور سلطان محمد رشاد عثمانی، بازسازی شده است. ۳. رواق شمالی: در سمت شمالی ضریح مطهر، واقع است. ۴. رواق غربی: در سمت غربی حرم، واقع است و قبر خواجه نصیرالدین طوسی نیز در آن قرار دارد. از این چهار رواق، شش ورودی، به روضه مطهره باز می‌شود. دو ورودی در دو طرف قبر شیخ مفید، در رواق شرقی، دو ورودی در دو طرف قبر خواجه نصیر، در رواق غربی و دو ورودی دیگر نیز در دو رواق جنوبی و شمالی، قرار دارند. در هریک از این ورودی‌ها، درهای طلا و نقره، با قلم‌زنی‌ها، نقوش و تزیینات زیبایی، نصب شده است. ۵.۴ - گنبد و منارههایکی از وجوه تمایز آستان کاظمین (علیه‌السلام) با دیگر آستانه‌های مقدس ائمه (علیهم‌السلام)، وجود دو گنبد دوقلو و مشابه، بالای قبر هریک از دو امام هفتم و نهم (علیه‌السلام) است که تنها دو متر از یکدیگر، فاصله دارند. ارتفاع بدنه هر گنبد، ۵/ ۱۴ متر و ارتفاع آنها، از نوک تا سطح زمین، ۲۹ متر است. در چهار سمت حرم، چهار گلدسته باشکوه وجود دارد که بدنه آنها، کاشی‌کاری و قسمت فوقانی آنها، طلاکاری شده است.افزون بر مناره‌های بزرگ، چهار شبه‌مناره بسیار کوچک، اطراف گنبدهای حرم، در چهار گوشه سقف گنبدخانه، وجود دارد که دارای پوششی از طلا می‌باشد. در دوره صدام، طلاهای گنبد امام محمدجواد (علیه‌السلام) را برداشتند که پس از سقوط این رژیم، با تلاش ستاد بازسازی عتبات عالیات، گنبد امام جواد (علیه‌السلام) از نو، طلاکاری شد و خشت‌های طلای قدیمی گنبد امام موسی کاظم (علیه‌السلام) و نیز بخش فوقانی سه گلدسته حرم مطهر کاظمین (علیه‌السلام)، عوض گردید. این کار، یک سال و نیم، به طول انجامید و در شامگاه روز دوشنبه، ۲۲ شهریور ماه سال ۱۳۸۹ ه. ش در مراسمی رسمی، با حضور معاون نخست‌وزیر عراق و سفیر ایران در این کشور، تولیت آستان کاظمین (علیه‌السلام) و مسئولان ستاد بازسازی عتبات عالیات، رونمایی شد. برای طلاکاری مجدد گنبد امام موسی کاظم (علیه‌السلام)، چهارده تن مس و ۱۱۰ کیلوگرم طلای ناب و تعداد ۱۰۲۶۱ خشت طلا به کار رفته و این طلاکاری، با روش الکتروآنالیز انجام شده است. همچنین در بدنه هر گلدسته، ۴۷۲ خشت طلا و در هر کلاهک گلدسته نیز ۱۹۲ خشت طلا استفاده شده است که در مجموع، برای سه گلدسته، ۱۴۱۶ خشت طلا، به کار رفته است. مردم استان خراسان ایران هزینه پنج میلیون دلاری این طرح را قبول و پرداخت کردند. ۵.۵ - مسجد صفویدر ضلع شمالی حرم مطهر کاظمین (علیه‌السلام)، مسجدی از دوره صفوی وجود دارد که دارای گنبدی کم‌خیز و نسبتاً کم‌ارتفاع، با کاشی‌های آبی‌رنگ است. شبستان مسجد، ستون‌های ضخیم و طاق‌های قوسی شکلی است و از زیبایی خاصی برخوردار است. در داخل این مسجد، منبری بسیار زیبا و قدیمی وجود دارد که آن را سلطان سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، تقدیم کرده است و روی آن تاریخ ۹۵۶ ه. ق، به چشم می‌خورد که بنابراین، قدمتی پانصد ساله دارد. کنار محراب و منبر مسجد، پنجره‌ای به درون رواق شمالی حرم مطهر، باز شده است که از میان آن، ضریح مطهر، دیده می‌شود.
زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، ج۱، ص۲۸۱-۳۰۰، برگرفته از مقاله «مزار سید احمد ابوهاشم». رده‌های این صفحه : امام جواد | امام کاظم | بناهای تاریخی مذهبی کاظمین | تاریخ اماکن مقدس و زیارتی | حرم امامان شیعه | زیارتگاه‌های شیعیان در کاظمین
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
