آداب البحث
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آدابُ الْبَحْث، نامی کلی برای رشته‌ای از کتاب ها به زبان‌های
عربی و
فارسی می‌باشد که دانشوران مسلمان درباره چگونگی
بحث،
جدل و
مناظره به‌سان شاخه‌ای از
علم منطق، تألیف کرده‌اند.
هدف از نگارش این گونه کتاب‌ها آموزش‌دادن به پژوهشگران و آموزگاران و سخنوران است که به هنگام نگارش یا گفت و گو، سخنان خود را بر پایه‌های استوار منطقی بنیان گذارند تا جای ایرادگیری در آن پدید نیاید و طرف مقابل نتواند
برهان ایشان را بشکند.
نیز چنان آزموده گردند که در سخن رقیب،
استدلال درست منطقی را از
مغالطه،
سفسطه،
مصادره به مطلوب و جز آن بازشناسند و هرگونه کژی و کاستی از این گونه را دریابند و او را بر خطایش واقف سازند یا دست کم
باطل را
حق نپندارند و فریفته و گمراه نگردند.
کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده، اغلب عنوان «آداب البحث» دارند و برخی عنوان «آداب البحث و المناظره»، و گاهی عنوان «آداب المناظره».
برخی از کسانی که در این باره کتاب نوشته‌اند بدین قرارند، (نام کتاب‌ها آداب البحث است مگر در جایی که نام دیگر به صراحت آورده شود) :
اثر
ابن‌کمال‌پاشا (د ۹۴۰ق/۱۵۳۳م) رساله ای است در ۴ فصل به
زبان فارسی با دیباچه‌ای مفصل به
زبان عربی. نسخه‌هایی خطی از اثر او در کتابخانه‌های
مجلس شورا،
ملک،
مدرسه شهید مطهری (مدرسه سپهسالار پیشین)، مرکزیِ
دانشگاه تهران (فرستاده از الهیات) و
موصل (
عراق) موجود است. متن کامل این کتاب در ۱۳۲۳ش در سالنامه پارس چاپ شده است.
اسیری، از مردم
کویته پاکستان که خود را در یک بیت چنین شناسانده است:
مقیم کویته فقر و فقیری ••• فقیر ناتوان یعنی اسیری.
اثر او رساله‌ای است منظوم به زبان فارسی در ۳۳ بیت. نسخه‌ای خطی از این رساله در کتابخانه گنج بخش (پاکستان) موجود است. برخی از کاتبان آن را از
عبدالرحمان جامی دانسته‌اند.
ایجی، قاضی عضدالدین عبدالرحمان عبدالجبار شیرازی شافعی (د ۷۵۶ق/۱۳۵۵م) از نخستین کسانی است که در این باره چیزی نوشته‌اند. رساله او یکی از مهم‌ترین تألیفات این فن است. اثر او به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد. این رساله بسیار کوتاه است، ولی به علت جایگاه علمی والای نویسنده‌اش و نیز به علت شروحی که بر آن نوشته شده، شهرتی فراوان یافته است. اثر ایجی در ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م ضمن «مجموع المتون الکبیر» در
قاهره به چاپ رسیده است.
این رساله را گروهی از دانشمندان شرح کرده اند:
الف ـ علامه
سیدشریف علی بن محمد جرجانی (د ۸۱۶ق/۱۴۱۳م). نسخه‌ای خطی از شرح او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است؛
ب ـ
محمد حنفی تبریزی (د ۹۰۰ق/۱۴۹۵م)؛
ج ـ
محیی‌الدین محمد بن محمد بردعی (د ۹۲۷ق/۱۵۲۱م)؛
د ـ
عبدالعلی بن محمد بیرجندی (د ۹۳۲ق/۶ ـ ۱۵۲۵م)؛
ه ـ
عصام‌الدین محمد بن ابراهیم اسفراینی (د ۹۴۳ق/۱۵۳۶م)؛
و ـ علامه غیاث‌الدین منصور بن میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (د ۹۴۸ق/۱۵۴۱م)
ز ـ احمد جندی؛
اثر بقال،
خواجه شاه حسن یا حسین رساله‌ای است به زبان فارسی در ۴ فصل با دیباچه عربی. نسخه‌هایی خطی از این کتاب در کتابخانه‌های
آستان قدس رضوی، مرکزی دانشگاه تهران، مجلس شورا و
مسجد جامع گوهرشاد (
مشهد) وجود دارد؛
کتاب
میرزا محمد تنکابنی به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد و
آقابزرگ آن را یاد کرده است.
جزایری نجفی، احمد بن اسماعیل بن عبدالنبی بن سعد (د پس از ۱۱۴۹ق/۱۷۳۶م). ویژگی های این رساله مانند اثر قبلی است.
میرفخرالدین محمد بن حسین حسینی شاگرد، غیاث الدین منصور، از دانشوران سده ۱۰ق. اثر او «آداب البحث و المناظره» نام دارد و به
زبان فارسی است. وی آداب مناظره را به شیوه‌ای منطقی و فلسفی و همراه مثال‌های تطبیقی نگاشته است. کتاب او یک مقدمه و ۴ فصل دارد. نسخه‌هایی خطی از این اثر در
کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی در
قم موجود است.
علامه حسن بن یوسف حلی (د ۷۲۶ق/۱۳۲۶م)، اثر او به
زبان عربی است. در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نسخه‌ای خطی به نام «آداب البحث» هست که احتمال فراوان داده می‌شود همین کتاب علامه حلی باشد.
فخرالدین محمد بن حسن حسینی سماکی استرابادی اثر او به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد و در صر ۹۵۸ق/۱۵۵۱م نگاشته شده است. در پایان این کتاب، حل ۲۰
مغالطه به شیوه علمی و تطبیقی آمده است. نسخه‌هایی خطی از این کتاب در کتابخانه های ملی (تهران)، آستان قدس رضوی و مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
اثر
مهذب‌الدین احمد بن عبدالرضا هندی به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد. وی آن را در ۱۰۸۱ق/۱۶۷۰م در
حیدر آباد نگاشته است. موضوع اثر،
حدوث جهان و چگونگی مناظره درباره آن است.
ملا حنفی در کتاب خود، که به زبان عربی است، شیوه
مباحثه را نشان می‌دهد و می‌گوید که
سخن چیست و غرض از آن کدام است و چه کلامی بیانگر خواسته
متکلم است و چه کلامی نیست و باید سخن چگونه ادا شود که بتواند نظر گوینده را برساند. نسخه‌ای خطی از اثر او در کتابخانه ملی موجود است.
اثر
عصام‌الدین احمد طاش کُپری‌زاده، (د ۹۶۸ق/۱۵۶۰م) رساله‌ای منظوم به زبان عربی است و «آداب البحث و المناظره» نام دارد. این رساله در ۱۳۶۸ق/۱۹۴۹م ضمن «
مجموع المتون الکبیر» در قاهره به چاپ رسیده است. مؤلفی ناشناخته این کتاب را شرح کرده است که نسخه‌ای خطی از این شرح در
کتابخانه مدرسه آخوند (
همدان) موجود است.
فاضل شمس‌الدین محمد بن اشرف حسینی سمرقندی (د ۶۰۰ق). کتاب او به زبان عربی و در ۳ فصل است که آن را برای نجم‌الدین عبدالرحمان سمرقندی نگاشته است. فصل‌های سه‌گانه کتاب به ترتیب درباره تعریفات، نظم بخشیدن به
بحث و مسائل ابتکاری نویسنده است.
این، کهن‌ترین کتاب موجود در این زمینه و مشهورترین آن‌هاست. نسخه‌هایی خطی از این اثر در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مرکزی دانشگاه تهران،
مدرسه فیضیه (قم) و مجلس شورا موجود است.
گروه انبوهی از دانشوران این کتاب را شرح کرده اند:
الف ـ کمال الدین مسعود، معروف به «
محقق شیروانی» (د ۹۰۵ق/۱۴۹۹م). نسخه‌هایی خطی از شرح او در
کتابخانه ملی (تهران) و مجلس شورا موجود است.
پژوهشگرانی با این نام ها، بر شرح کمال الدین مسعود
حاشیه نوشته‌اند:
•
جلال‌الدین محمد بن اسعد صدیقی دوانی (د ۹۰۸ق/۱۵۰۲م) (که نسخه خطی اثر او در کتابخانه ملی موجود است)؛
•
احمد جنید (نسخه خطی اثر او در کتابخانه ملی است)؛
•
عمادالدین یحیی بن احمد کاشی از رجال سده ۱۰ق، که بر شرح به شیوه‌ای بس پیچیده حاشیه نوشته، از این رو اثر او را «حاشیه سیاه» خوانده‌اند (و نسخه خطی آن هم در کتابخانه ملی است)؛
•
عصام‌الدین ابراهیم بن محمد اسفراینی (درگذشته
سمرقند در ۹۴۳ق/۱۵۳۶م)؛
•
احمد دیکقوز از دانشمندان هم روزگار
سلطان محمد فاتح و از درباریان وی؛
•
عبدالرحیم شروانی؛
•
امیرحسن رومی؛
• علاءالدین علی بن محمد معروف به «
مصنّفک» (د ۸۷۱ق/۱۴۶۶م) که حاشیه خود را در ۸۲۶ق/۱۴۲۳م نگاشته؛
• عبدالمؤمن برزینی معروف به «
نهاری‌زاده» (د ۹۶۰ق/۱۴۵۶م) و دیگران؛
ب ـ علاءالدین ابوالعلاء محمد بن احمد
بهشتی اسفراینی معروف به «
فخر خراسان» (د ۷۴۹ق/۱۳۴۸م). اثر او «
المآب فی شرح الآداب» نام دارد و نسخه خطی آن موجود است.
ج ـ
قطب‌الدین محمد گیلانی که شرح خود را در ۸۹۱ق/۱۴۸۶م نوشته است؛
د ـ عبداللطیف بن عبدالمؤمن بن اسحاق که شرح خود را «
کشف الابکار فی علم الافکار» نامیده است؛
ه ـ برهان‌الدین ابراهیم بن یوسف بلغاری؛
وـ حسین بن معین‌الدین یزدی میبدی (د ۹۱۰ق/۱۵۰۴م). نسخه‌ای خطی از شرح او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
علی پاشا، صالح. اثر او به زبان فارسی است و «آداب مناظره» نام دارد. این اثر در ۱۳۱۷ش/۱۹۳۸م در
تهران چاپ شده است.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (د ۱۰۵ق/۱۶۴۰م). رساله‌ای در «آداب بحث» دارد که نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه «قوله» موجود است؛
طبری، محمدکاظم بن رضا. کتاب او عربی است و «آداب المناظره» نام دارد و نسخه‌ای خطی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است؛
شرف‌الدین عبدالرحمان. کتاب او عربی است و نسخه ای خطی از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. این کتاب در
رمضان ۷۵۴ق/۱۳۵۴م نوشته شده است؛
غیاث‌الدین. اثر او رساله‌ای فارسی است که نسخه‌هایی خطی از آن در دارالکتب قاهره و کتابخانه مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است؛
کاشی کبیری، فاضل. اثر او به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد.
گیلانی رشتی، ملاعبدالغفار بن محمد بن یحیی. کتاب او نیز به زبان عربی است و «آداب المناظره» نام دارد.
آقا بزرگ از اثر او یاد کرده است.
ماحوزی، سلیمان بن عبدالله (د ۱۱۲۱ق/۱۷۰۹م). اثری مانند رساله معرفی شده در شماره پیشین دارد.
مرصفی صیاد شافعی زین‌الدین. اثر او رساله‌ای است منظوم به زبان عربی با نام «آداب البحث فی البحث و المناظره» که در ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م در قاهره به چاپ رسیده است.
نصیرالدین طوسی، علامه محمد بن محمد بن حسن (د ۶۷۲ق/۱۲۷۳م). اثر او به زبان عربی است و آقابزرگ آن را یاد کرده است.
(۱) آخوند همدان، فهرست خطی.
(۲) آستان قدس، فهرست.
(۳) آستانه قم، فهرست خطی.
(۴) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشریعه.
(۵) آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، ۱/۳۱۸ـ۳۱۹، ۷/۸۷ ـ ۸۸، ۳۰۴.
(۶) حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
(۷) شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، ۵/۲۱۳، ۳۴۵ـ۳۴۶، ۴۱۰ـ۴۱۱، ۷/۱۴۴، ۹/۴۰، ۴۰۷ـ ۴۰۸، ۵۲۱، ۵۹۶، ۶۱۰ ـ۶۱۱، ۱۰/۱ـ۲، ۳۰، ۱۲۲۱، ۱۲۸۹، ۱۲۹۰، ۱۴/۶۲.
(۸) دانشکده حقوق، فهرست خطی.
(۹) دو کتابخانه مشهد، فهرست خطی.
(۱۰) فیضیه قم، فهرست خطی، ۲/۹۲، ۱۵۰.
(۱۱) کتابخانه مرکزی، فهرست خطی، ۱۰/۱۶۷۰، ۱۱/۲۴۶۷ـ ۲۴۶۸، ۱۳/۳۰۸۰، ۳۱۰۳، ۳۱۴۹، ۱۴/۳۹۳۳، ۳۹۳۴، ۴۰۳۰.
(۱۲) کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکرو فیلم ها، ص ۴۳۰، ۵۹۰، ۶۴۴، ۷۳۷.
(۱۳) کتابخانه ملی، فهرست خطی، ۳/۴۴۰، ۴۴۱، ۹/۱۸۰، ۲۲۲ـ۲۲۳، ۳۴۰ـ۳۴۳، ۱۰/۳۴۰.
(۱۴) گنج بخش (پاکستان)، فهرست خطی، ۲/۴۳۹.
(۱۵) گوهرشاد، فهرست خطی.
(۱۶) مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی.
(۱۷) مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی.
(۱۸) منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آداب البحث»، شماره۱۱۴.
