آداب استسقا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِستسقا به معنای درخواست
باران از
خداوند متعال در هنگام
خشکسالی است. در
قرآن کریم به داستان طلب باران
حضرت موسی و
حضرت هود (علیهماالسلام) اشاره شده است.
خضوع و خشوع،
توبه و
استغفار، سه روزه‌گرفتن، در بیابان نمازگزاردن و ... از جمله آداب استسقا به شمار می‌رود.
استسقاء از ریشه «سقی» و به معنای درخواست سیراب کردن
یا درخواست نوشیدنی است
و در اصطلاح فقهی و تفسیری درخواست آب (باران) از خداوند، هنگام خشکسالی است.
در
استحباب استسقا، اختلافی بین
فقیهان نیست. تنها
ابوحنیفه این استحباب را منکر شده است.
این واژه فقط دو بار در قرآن آمده است: آنجا که قرآن استسقای حضرت موسی (علیه‌السلام) و شکافتن ۱۲ چشمه را بر اثر زدن عصا به سنگ، پس از درخواست
بنی‌اسرائیل، بیان می‌کند: «واِذِ استَسقی موسی لِقَومِهِ فَقُلنَا اضرِب بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانفَجَرَت مِنهُ اثنَتا عَشرَةَ عَینًا».
«واَوحَینا اِلی موسی اِذِ استَسقهُ قَومُهُ اَنِ اضرِب بِعَصاکَ الحَجَرَ فَانبَجَسَت مِنهُ اثنَتا عَشرَةَ عَینًا»
ابومسلم گفته است: معنای استسقا طبق عادت مردم، درخواست باران است، بنابراین، انفجار سنگ و جوشش معجزه‌آسای آب به دست موسی (علیه‌السلام) از اجابت دعای ایشان فراتر است.
آیه ۵۲
هود بیان می‌کند که هود قوم خود را برای نزول باران، به استسقا فرا خواند: «یقَومِ استَغفِروا رَبَّکُم ثُمَّ توبوا اِلَیهِ یُرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارًا» برخی گفته‌اند: قوم هود به خشکسالی و کمبود آب گرفتار شدند و این آیه به استسقای ایشان اشاره دارد.
همین مطلب در جای دیگر از
نوح (علیه‌السلام) نیز نقل شده است که از مردم خواست تا برای نزول باران رحمت نیایش کنند
:«فَقُلتُ استَغفِروا رَبَّکُم اِنَّهُ کانَ غَفّارا • یُرسِلِ السَّماءَ عَلَیکُم مِدرارا»
از
آیات پیشین و
روایات، استفاده می‌شود که استسقا در امّت‌های پیشین نیز بوده است. برخی مشروعیت استسقا در
اسلام را از آیه ۶۰
بقره استفاده کرده‌اند.
در اینجا به برخی از آداب استسقا اشاره می کنیم:
برخی، از نکوهش
خداوند در
آیه «فَلَولا اِذ جاءَهُم بَأسُنا تَضَرَّعوا ولکِن قَسَت قُلوبُهُم»
برداشت کرده‌اند که هنگام برگزاری
نماز استسقاء، امام باید با حال
خضوع و
خشوع به جایگاه نماز برود.
قرآن از زبان نوح و هود (علیهماالسلام) فرو فرستادن باران را بر
استغفار، متفرّع کرده است.
برخی با استفاده از این آیات، استغفار را از آداب استسقا دانسته‌اند.
از سیره
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و روایات، آداب فراوان دیگری استفاده شده که فقیهان به آن فتوا داده‌اند؛
از قبیل سه روز روزه‌گرفتن، وارونه کردن
عبا هنگام
نماز، به‌پاداشتن نماز در
بیابان، به همراه بردن کهنسالان و خردسالان و جدا‌کردن اطفال از مادران.
از جمله آدابی که در منابع فقهی آمده است خواندن نماز استسقا است که آداب و
مستحبات آن را از دیدگاه
امام خمینی در ادامه بیان می‌داریم.
از جمله نمازهای مستحب: نماز استسقاء است و استسقاء به معنای درخواست آب است. دیدگاه ایشان درباره آداب آن در
تحریرالوسیله بیان شده است.
غسل برای نماز استسقاء غسل‌های مستحب فعلی بر دو قسم است، اول: غسل برای کاری که می‌خواهد آن را انجام دهد و برای چیزی که دوست دارد واقع شود.
مستحبات این نماز چند امر است: از آن جمله است: بلند خواندن
قرائت و خواندن سوره‌هایی که در نماز عید مستحب است.
و از آن جمله است: اینکه مردم سه روز،
روزه بگیرند و بیرون رفتنشان روز سوم باشد و (طوری ترتیب دهند که) این روز سوم، روز
دوشنبه باشد و اگر نشد، روز
جمعه باشد، برای اینکه روز جمعه دارای شرف و فضل است.
و از آن جمله است: اینکه
امام به همراه
مردم، با
آرامش و
وقار و
خشوع و حالت درخواست به
صحرا بیرون بروند، و جای پاکیزه‌ای را برای نماز انتخاب کنند و بهتر آن است که به شکل و وضعی خارج شوند که موجب جلب
رحمت الهی باشد، مانند اینکه
پابرهنه باشند.
و از آن جمله است:
منبر را با خود به صحرا ببرند و مؤذّن‌ها پیشاپیش امام حرکت کنند.
و از آن جمله است: آن چیزی که
اصحاب ذکر کرده‌اند که پیرمردان و پیرزنان و کودکان و چهارپایان را با خود بیرون ببرند و میان بچه‌ها و مادرهایشان جدایی افکنند تا زیاد شیون و
گریه کنند و سبب ریزش رحمت الهی گردد و کفار ذمّی و غیر ذمّی را نگذارند که با مردم به صحرا بروند.
مستحب است وقتی که امام از
نماز فارغ شد عبای خود را برگرداند؛ به این صورت که قسمت راست آن را روی شانه چپ قرار دهد و بر عکس (قسمت چپ آن را روی شانه راست بیندازد) و بر منبر رود و روبه‌قبله کند و صد مرتبه با صدای بلند
تکبیر بگوید، سپس از طرف راستش به مردم رو کند و صد مرتبه با صدای بلند
تسبیح بگوید و سپس از طرف چپش به مردم رو کند و صد مرتبه با صدای بلند «لا اله الّا اللَّه]]» بگوید و سپس رو به مردم کند و صد مرتبه خدا را
حمد نماید و مانعی ندارد که صدایش را در اینجا نیز بلند کند، چنان که متابعت
مامومین از امام در این ذکرها بلکه و در بلند گفتن آن‌ها مانعی ندارد، و شاید این کیفیت بیشتر جلب رحمت الهی نموده و برای تحصیل مقصود امیدوارکننده‌تر باشد، سپس امام دست‌ها را بلند کرده
دعا می‌کند و
مردم دعا می‌کنند و در دعا و
تضرّع و طلب عطوفت و درخواست از
خداوند متعال بسیار کوشش می‌نمایند و مانعی ندارد که مردم به دعاهای امام،
آمین بگویند. سپس امام
خطبه می‌خواند و در تضرّع و طلب عطوفت الهی مبالغه و کوشش فراوان می‌نماید و بهتر آن است که اختیار کند بعض آنچه را که از
معصومین (علیهم‌السّلام) وارد شده است؛ مانند آنچه که از مولای ما
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) وارد شده و اول آن «الحمد للَّه سابغ النعم» است. و بهتر است که در این نماز دو خطبه مثل نماز عید فطر و قربان بخواند و خطبه دومی را رجاءً به جا آورد.
و «اگر
اجابت دعای آن‌ها به تاخیر افتاد، بیرون رفتن (برای نماز) را تکرار می‌کنند تا
رحمت خدا – ان‌شاء‌اللَّه تعالی - آن‌ها را دریابد و اگر اجابت نفرماید، حتماً برای مصالحی است که خداوند به آن‌ها عالم است و برای ما حقّ اعتراض نیست و نباید از رحمت خدای تعالی مایوس شویم. و جایز است نماز و دعا را پشت‌سرهم تکرار کنند، و به همان سه روز روزه اکتفا نمایند و (جایز است) پشت‌سرهم نباشد که سه روز دیگر، رجاءً روزه بگیرند (و به صحرا روند)، بلکه تکرار کردن نماز استسقاء را هم رجاءً انجام دهند.»
(۱)مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛
(۲)فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر؛
(۳)زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی‌العقیدة و الشریعة و المنهج؛
(۴)نجفی جواهری، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام؛
(۵)محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال‌و الحرام؛
(۶)جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه؛
(۷)طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛
(۸)ابن‌حزم اندلسی، علی بن احمد، المحلی بالآثار؛
(۹)فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر؛
(۱۰)ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه؛
(۱۱)تهانوی، محمدعلی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و‌العلوم.
•
پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، دائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «استسقا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۸/۱۱. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
