آخرالزمان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
به واپسین دوران
جهان، آخرالزمان گفته می‌شود؛ از دیدگاه اسلامی، هم به دوران
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و هم به دوران ظهور
امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) دوران آخرالزمان گفته شده است. در آخرالزمان حوادث خارق العاده‌ای رخ می‌دهد. مهم‌ترین ویژگی این دوران کم شدن دینداری مردم و پس از آن ظهور یک منجی است. پس از ظهور این منجی
قیامت خواهد شد.
آخر به بخش
پایانی هر مجموعه گفته،
و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود،
و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر
جهان است، «آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش
پایانی حیات دنیا است.
آخرالزمان، اصطلاحی که در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا دیده می‌شود و در
ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است.عقاید مربوط به آخرالزمان بخشی از مجموعه عقایدی است که به
پایان این
جهان و پیدایش
جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ درباره آن پیشگویی‌هایی کرده‌اند.در این مقاله نخست به بررسی عقاید
مسلمانان پرداخته می‌شود و سپس به لحاظ قرابت میان اسلام و
آیین یهود و
مسیحیت، عقاید این دو آیین آورده می‌شود.در
پایان برای آگاهی از فرهنگ باستانی ایران قبل از اسلام، عقاید
زردشتی درباره آخرالزمان به این مقاله افزوده می‌گردد.
واژه آخرالزمان در
قرآن به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است، قرآن به‌طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَخِرینَ) قسمت کرده است
افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی
حق بر
باطل و گسترش
اسلام در سرتاسر
جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود،
این آیات با دوره
پایانی دنیا ارتباط دارند
و برخی از نشانه‌های
قیامت که از آن به «اَشْراط الساعة» تعبیر شده
نیز در این بخش واقعند.
در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخرالزمان از
اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛
ازاین‌رو برای جدایی این دو موضوع
مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولاً در کتاب‌هایی تحت عنوان
الْمَلاحِمُ والْفِتَن و کتاب‌های مربوط به
غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)
بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده است.
تعبیر «الیوم الأخر» که در قرآن فراوان به کار رفته، با
جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن
جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است؛
در نتیجه، این
اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمی‌شود، ازآنجاکه مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد
و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده
محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات
می‌توان
بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست؛
البته در بیش‌تر روایات، آخرالزمان به دوره
پایانی که با
ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) مقارن است، اطلاق شده است.
بشر به مقتضای
حب ذات و طبیعت جستجوگر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است،
همه ادیان الهی و بیش‌تر
مکاتب بشری، درباره
پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند،
در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛
ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که
پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است،
در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادتمند بشر پیش‌بینی شده است،
در متون
زرتشتی (از آیین‌های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در
پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین
منجی (
سوشیانس) محقّق می‌شود،
در
آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛
در متون
بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.
در
ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در
پایان تاریخ، تأکید شده است، در
عهد عتیق، برقراری
سعادت و
عدالت در سرتاسر
جهان پیش‌بینی شده که به وسیله «
مشیح» محقّق می‌شود.
در
عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده
و
مکاشفه یوحنا به‌طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در
پایان آن، به برقراری صلح و آرامش
جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است.
در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی «
مارکس» از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از
دولت را ارائه می‌دهد،
پیش‌بینی‌های «
رنه گنون»
عبدالواحد یحیی از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد،
نظریّه پایان تاریخ «
فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر
جهان را پیش‌بینی کرده است
و
نظریّه «
برخورد تمدّن‌ها» از «
هانتنگتون »
جنگ جهانی تمدّن‌ها و نظم جهانی نوین بر اساس مرزهای تمدّنی را در
پایان این دوره از
جهان، پیش‌بینی می‌کند، برخورد.
دیدگاه
قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش‌بینانه بوده،
پایان دنیا
پایانی روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است، سرانجامِ سعادتمند
جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان‌ها است که چیزی جز
عبادت خداوند نخواهد بود: «و‌مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ»
عبودیت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، بر اساس برنامه‌ریزی خداوند و در چارچوب اصل
اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره‌مند می‌شوند: «وَعدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّلِحتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِی‌الأَرضِ...ولَیُمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِی ارتَضی لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم أَمناً یَعبُدونَنِی لاَیُشرِکونَ بِی شَیئاً»
«هُو الَّذِی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ.»
آیات ناظر به آینده
جوامع انسانی، بر عنصر خوش‌بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره
پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی
فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد.
از نگاه
اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتی و رَضیتُ لَکُم الإِسلمَ دِیناً»
و همواره با انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر شکوفاتر می‌گردد: «مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهم و یُحِبّونَه»،
خداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته که به
پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ایمان آورده، به او یاری رسانند،
بنابراین، تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش‌درآمد
شریعت ختمیّه‌اند،
از ظاهر برخی آیات، چون «والسَّبقونَ السَّبقونَ • أُولئِکَ المُقرَّبونَ...• ثُلَّةٌ مِن الأَوَّلینَ • وَ قَلیلٌ مِن الأَخِرین»
و نیز بعضی روایات
برمی‌آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته‌اند؛
امّا اهل تفسیر، سبقت‌گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند؛
البته روایاتی نیز حاکی از
نسخ آیه مزبور نقل شده
که درست به نظر نمی‌رسد؛
و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته، جای خود را در
اسلام به
معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده
و
وحی قرآنی، با سخن از
قرائت و
علم و قلم، آغاز می‌شود: «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ • خَلَقَ الإِنسنَ مِن عَلَق • اِقرَأ و رَبُّکَ الأَکرَمُ • الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلمِ • عَلَّمَ الإِنسنَ ما لَم یَعلَم».
و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان
عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می‌کند: «الجَهِلیَّةِ الأُولَی»
ازاین‌رو، طبق روایات،
سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‌های دینی، از اقوام پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند.
در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه‌ها و آشوب‌های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده‌اند؛
بنابراین، میان دیدگاه خوش‌بینانه اسلام درباره
پایان تاریخ و ظهور آفت‌های اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ‌گونه تنافی وجود ندارد، برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند.
قرآن، امت پیامبر را معتدل‌ترین و در نتیجه کامل‌ترین: «و‌کَذلِکَ جَعلنکُم أُمَّةً وَسَطاً»
و بهترین امّت: «خَیرَ أُمَّة اُخرِجَت لِلنَّاسِ»
معرفی می‌کند؛
بر همین اساس،
خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده
خداوند از طریق سنت‌های طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش‌های مختلف به حدی از بلوغ، شعور و تجربه می‌رساند که زمینه
حکومت جهانی صالحان مهیا شده
و بر اساس
سنّت همیشگی خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزی پایدار می‌رساند: «إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ • و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغَلِبون»،
از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره
پایان تاریخ، در
عصر ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به وقوع خواهد پیوست.
ختم نبوت و نزول واپسین
شریعت که با ظهور
پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه
پایان تاریخ به شمار می‌رود؛
لذا مفسران، مقصود از
نشانه‌های قیامت را در آیه ذیل، بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند که نسبت به عمر
جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد:
«فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها»،
در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیش‌تر به دوره
پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.
پیش از ظهور امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جوّ حاکم بر
جهان، جوّ ستم،
گناه و فساد خواهد بود، «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و‌هُم فِی غَفلَة مُعرِضون»
در این آیه، مردم آخرالزمان، به
غفلت و اعراض از
خداوند، متّصف شده‌اند،
در روایات نیز منظور از‌اشراط الساعة که در آیه ۱۸
سوره محمد به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق و ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر‌شمرده شده است.
یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم»
روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در
جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد.
آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض»
نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است،
براساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ و الأَنفُس...»
به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.
در هر سه دین آسمانی
یهود،
مسیحیت و
اسلام، ظهور فاسدترین ومخرّب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‌بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است،
دجّال که تجسّم
کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به
پرستش خویش می‌خواند، برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس»
را به ظهور دجّال ناظر دانسته‌اند که دردید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛
درحالی‌که
خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد،
سرانجام این پدیده به دست
عیسی (علیه‌السلام) محو و نابود خواهد شد.
برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه‌کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتکُم عَذابُهُ بَیَتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ»
«فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین».
با استفاده از آیه ۶۵
سوره انعام برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرو رفتن برخی انسان‌ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و‌یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض».
در این دوره زمانی،
ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس....»
بیش‌تر مفسّران، از ظهور لشکری طغیانگر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از
مکه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکان قَرِیب»
را درباره آن لشکر دانسته‌اند، در روایات
شیعه و
سنّی، نام رهبر این لشکریان،
سفیانی ذکر شده است.
آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیِّاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ....»
نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است،
آیه «...ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا»
نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد.
بنابر روایات شیعه،
جبرئیل نخستین کسی است که با
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این
آیه را
تلاوت می‌کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ؛
فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید»،
آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب • یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ»
نیز درباره این حادثه،
تأویل شده است.
مهم‌ترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البطِلُ إِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقًا»
این آیه که از پیروزی چشم‌گیر
حق بر
باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تأویل شده است،
آیه ۱۴۸
سوره بقره (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده‌است
آیه «فَإِن یَکفُربِها هؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکفرین»
نیز چنین است.
یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان است: «و‌إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها»
(وإِن مِن أَهلِ الکِتبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.»
مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند
و در روایات نیز تصریح شده که وی در
بیت‌المقدّس به
نماز جماعت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد،
براساس این
تفسیر فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.
قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبنده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‌گوید،
«و‌إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِایتِنا لاَیُوقِنون»،
در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده
که تا حدّ بسیاری غیرواقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد
و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است.
قومی وحشی و فاسد با تخریب
سد ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر
جهان را پر از
ظلم و فساد خواهد کرد تا آن‌که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت،
«حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون»
برخی،
یأجوج و
مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت،
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده‌اند که سد معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد.
درهرحال، بیش‌تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی‌الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا»
که بنابر قول
مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از
قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند:
«و‌حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ • حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و....»
برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته
و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسئله «
رجعت» ارتباط داده‌اند.
در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند، «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِایتِنا»
این
آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران
شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید،
مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ»
عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر»
ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید»
میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبر اسلام: «و‌إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثقَ النَّبِیّینَ...لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ»
و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و‌نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین»
همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است.
پس از پیروزی
حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و یارانش،
آرامش و معنویت بر
جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا...وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً....»
، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العقِبَةُ لِلمُتَّقین»،
«و‌قتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه»
، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البطِلَ.»
این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند
همگی بیان‌گر این واقعیّتند که سرنوشت این
جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سرخواهند برد.
افزون بر این، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی السَّموتِ و الأَرضِ»
و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها»
و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون»
و «یَومئذ یَفرُح المؤمِنونَ • بِنَصرِاللّهِ...»
نیز در این دوره زمانی دانسته شده است،
در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ....»
چون این مردم در سایه حکومت
حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب، خلافت
انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس
امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام
رجعت) تا قیامت در
دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ‌گاه از حضورشان بی‌نیاز نمی‌شود.
آخرالزمان در آیین اسلامآخرالزمان در دین یهودآخرالزمان در مسیحیتآخرالزمان در دین زردشتی
دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخرالزمان»، شماره۱۰، تاریخ بازیابی۹۸/۵/۲۸. کتاب فرهنگ شیعه، تألیف شده توسط جمعی از نویسندگان، ص۳۹. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۱۰۲، برگرفته از مقاله «آخرالزمان».
