• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آخرالزمان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




به واپسین دوران جهان، آخرالزمان گفته می‌شود؛ از دیدگاه اسلامی، هم به دوران پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و هم به دوران ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) دوران آخرالزمان گفته شده است. در آخرالزمان حوادث خارق العاده‌ای رخ می‌دهد. مهم‌ترین ویژگی این دوران کم شدن دینداری مردم و پس از آن ظهور یک منجی است. پس از ظهور این منجی قیامت خواهد شد.



آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود، و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است، «آخرالزمان» ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی حیات دنیا است.


آخرالزمان، اصطلاحی که در فرهنگ ادیان بزرگ دنیا دیده می‌شود و در ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است.عقاید مربوط به آخرالزمان بخشی از مجموعه عقایدی است که به پایان این جهان و پیدایش جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ درباره آن پیشگویی‌هایی کرده‌اند.در این مقاله نخست به بررسی عقاید مسلمانان پرداخته می‌شود و سپس به لحاظ قرابت میان اسلام و آیین یهود و مسیحیت، عقاید این دو آیین آورده می‌شود.در پایان برای آگاهی از فرهنگ باستانی ایران قبل از اسلام، عقاید زردشتی درباره آخرالزمان به این مقاله افزوده می‌گردد.


واژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونی درباره این موضوع از آیات قابل استفاده است، قرآن‌ به‌طور کلّی، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان (الأَخِرینَ، المُستَخِرینَ) قسمت کرده است افزون بر آن، آیاتی در قرآن از میراث‌بری زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزی نهایی حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن می‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌های بسیار محقق می‌شود، این آیات با دوره پایانی دنیا ارتباط دارند و برخی از نشانه‌های قیامت که از آن به «اَشْراط الساعة» تعبیر شده نیز در این بخش واقعند.


در روایات و تفاسیر، بسیاری از نشانه‌های آخرالزمان از اشراط الساعة نیز شمرده شده است؛ ازاین‌رو برای جدایی این دو موضوع مقاله آخرالزمان به حوادث و تحوّلات اجتماعی در واپسین دوره حیات بشری اختصاص یافته که معمولاً در کتاب‌هایی تحت عنوان الْمَلاحِمُ والْفِتَن و کتاب‌های مربوط به غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بررسی می‌شوند و اشراط الساعة به حوادث طبیعی و دگرگونی‌های کیهانی در آستانه قیامت، مانند: طلوع خورشید از مغرب، پوشیده شدن آسمان از دود، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان، متلاشی شدن کوه‌ها و... محدود شده‌ است.
[۱۸] موسوی، سلیمان و هاشمی، آصف، الکشّاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷-۱۰۲.


تعبیر «الیوم الأخر» که در قرآن فراوان به کار رفته، با جهان آخرت مرادف و ناظر به این واقعیت است که زندگانی آن جهان، در پی حیات دنیایی، سرانجامِ نهایی آن است؛ در نتیجه، این اصطلاح نیز به بحث «آخرالزمان» مربوط نمی‌شود، ازآنجاکه مفهوم «آخر» نسبی است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانی وجود دارد
[۲۰] هزاره گرایی، ص‌۲۱.
و قرآن نیز از تعیین وقتی مشخّص برای آن پرهیز کرده محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‌گیری نیست؛ با این حال، با استفاده از روایات می‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست؛
[۳۵] ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، ج‌۲۶، ص‌۱۰۴.
البته در بیش‌تر روایات، آخرالزمان به دوره پایانی که با ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) مقارن است، اطلاق شده است.


بشر به مقتضای حب ذات و طبیعت جستجوگر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشیده است،
[۳۶] ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۱، ص‌۳۰۳.
همه ادیان الهی و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره پایان تاریخ، اظهار نظر کرده‌اند،
[۳۷] راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳-۱۴.
[۳۸] فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۱۵- ۲۵.
در همه پیش‌گویی‌های مربوط به آخرالزمان، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد؛
[۳۹] هزاره گرایی، ص‌۲۵.
ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است،
[۴۰] راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳-۱۴.
در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامی، کم و بیش سرانجام سعادتمند بشر پیش‌بینی شده است،

۵.۱ - آیین زرتشت

در متون زرتشتی (از آیین‌های باستان) به صراحت از دوره طلایی بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهای بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجی (سوشیانس) محقّق می‌شود،
[۴۲] اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب‌۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب‌۱۰-۱۷ و فروردین، ب‌۱۲۹.
[۴۳] راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۳-۷۱.


۵.۲ - آیین هندوان

در آیین هندوان نیز هر دوره انسانی به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهر غروب و افول تدریجی معنویت اوّلیه است و از آن، به عصر ظلمت (Kali Yuga) تعبیر می‌شود؛
[۴۴] هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵.
[۴۵] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۱.
[۴۶] اوپا‌نیشا‌دها‌، اوپانیشاد، ص‌۷۷۲-۷۷۴.
[۴۷] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۱.
[۴۸] اوپا‌نیشا‌دها‌، اوپانیشاد، ص۷۳۷.


۵.۳ - آیین بودایی

در متون بودایی نیز از این دوره، سخن به میان آمده است.
[۴۹] بودا، ص‌۵۱۸-۵۱۹‌.
[۵۰] فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.


۵.۴ - آیین ادیان ابراهیمی

در ادیان ابراهیمی، بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایی بشر در پایان تاریخ، تأکید شده است، در عهد عتیق، برقراری سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینی شده که به وسیله «مشیح» محقّق می‌شود.
[۵۱] کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲.
[۵۲] کتاب مقدّس، یوئیل ۳-۴.
[۵۳] کتاب مقدّس، زکریا ۹.
[۵۴] کتاب مقدّس، دانیال ۲: ۴۴.
[۵۵] کتاب مقدّس، دانیال ‌۷: ۱۳.
[۵۶] کتاب مقدّس، دانیال ۷: ۲۷.

در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده
[۵۷] کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵-۴۴.
[۵۸] کتاب مقدّس، و‌رسل ۲: ۱۷-۲۱.
و مکاشفه یوحنا‌ به‌طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان، اختصاص یافته و در پایان آن، به برقراری صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است.
[۵۹] کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴-۲۲.
[۶۰] راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ ۱۳۳



در میان مکاتب بشری، پیش‌بینی «مارکس» از مدینه کمونیستی همراه با کمون نهایی ایجاد شده، تصویری از جامعه بی‌طبقه و بی‌نیاز از دولت را ارائه می‌دهد،
[۶۱] میلز، چارلز، مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱-۹۴.
پیش‌بینی‌های «رنه‌ گنون» عبدالواحد یحیی از افول و فروپاشی تمدّن مادّی غرب و ظهور مجدّد حقّ و حقیقت که با نظر به داده‌های آیین‌های باستان و ادیان ابراهیمی ارائه شده خبر می‌دهد،
[۶۲] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۲.
[۶۳] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۲۰.
[۶۴] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۵۵‌.
[۶۵] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۰۵.
[۶۶] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۵۴.
[۶۷] گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۸۶.
[۶۸] گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۱۸۸-۱۹۹.
[۶۹] گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۲۰۰.
[۷۰] گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۳۱۸.
نظریّه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزی نهایی نظام غربی و حاکمیّت ابدی آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینی کرده است
[۷۱] «پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها»، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.
و نظریّه «برخورد تمدّنها» از « هانتنگتون » جنگ جهانی تمدّنها و نظم جهانی ‌نوین بر اساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینی می‌کند، برخورد.
[۷۲] هانتینگتون، ساموئل، تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵.
[۷۳] هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص۵۱۶.



دیدگاه قرآن درباره سرانجام بشر، دیدگاهی خوش‌بینانه بوده، پایان دنیا پایانی روشن و سعادت‌آمیز دانسته شده است، سرانجامِ سعادتمند جهان، همان تحقّق کامل غرض از آفرینش انسان‌ها است که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود: «و‌مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ» عبودیت الهی در سطوح گوناگون فردی و اجتماعی آن، بر اساس برنامه‌ریزی خداوند و در چارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره‌مند می‌شوند: «وَعدَ اللّهُ‌ الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّلِحتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِی‌الأَرضِ...ولَیُمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِی ارتَضی لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم‌ أَمناً یَعبُدونَنِی لاَیُشرِکونَ بِی شَیئاً» «هُو الَّذِی أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدی وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی‌ الدِّینِ کُلِّهِ.»

آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش‌بینی در جریان کلّی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد.

از نگاه اسلام، دین با پشت سر گذاشتن مراحل مختلف، در کامل‌ترین شکل خود به بشر عرضه شده: «اَلیَومَ أَکمَلتُ لَکُم دِینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نِعمَتی و رَضیتُ لَکُم الإِسلمَ دِیناً» و همواره با انتقال از جامعه‌ای به جامعه دیگر شکوفاتر می‌گردد: «مَنْ یَرتدَّ مِنکُم عَن دِینِه فَسوفَ یأتِی اللّهُ بِقَوم یُحِبُّهم و یُحِبّونَه»،
[۸۵] مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، ص‌۲۴۷‌-‌۲۵۱.


۷.۱ - پیمان از پیامبران گذشته

خداوند از پیامبران گذشته، پیمان گرفته‌ که‌ به ‌پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) ایمان‌ آورده، به‌ او یاری رسانند، بنابراین، تمام نبوت‌ها و شرایع پیشین، مقدمه و پیش‌درآمد شریعت ختمیّه‌اند، از ظاهر برخی آیات، چون «والسَّبقونَ السَّبقونَ • أُولئِکَ المُقرَّبونَ...• ثُلَّةٌ مِن الأَوَّلینَ • وَ قَلیلٌ مِن الأَخِرین» و نیز بعضی روایات برمی‌آید که پیشینیان از مردم آخرالزمان، فضیلت و مرتبه بالاتری داشته‌اند؛
[۹۴] فضل‌الله، سیدمحمدحسین، من وحی القرآن، ج‌۲۱، ص‌۳۲۹.


امّا اهل تفسیر، سبقت‌گرفتگان را پیامبران و اصحابشان دانسته و سبقت را فضیلتی برای اقوام گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، نسبت به تمام پیامبران دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند؛ البته روایاتی نیز حاکی از نسخ آیه مزبور نقل شده که درست به نظر نمی‌رسد؛و به دلیل سطح بالای معرفت مردم آخرالزمان معجزات حسّی اقوام گذشته، جای خود را در اسلام به معجزه عقلی و علمی (قرآن) داده و وحی قرآنی، با سخن از قرائت و علم و قلم، آغاز می‌شود: «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ • خَلَقَ الإِنسنَ مِن عَلَق • اِقرَأ و رَبُّکَ الأَکرَمُ • الَّذِی عَلَّمَ بِالقَلمِ • عَلَّمَ الإِنسنَ ما لَم یَعلَم».

۷.۲ - جاهلیت در ماقبل اسلام

و قرآن، از دوره ماقبل اسلام، به عنوان عصر جاهلیت در مقابل عصر علم و خرد یاد می‌کند: «الجَهِلیَّةِ الأُولَی» ازاین‌رو، طبق روایات، سوره توحید و شش آیه آغازین حدید، برای اقوامی در آخرالزمان نازل شده که در کاوش‌های دینی، از اقوام پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند.
در روایات متعدد دیگر نیز دوره آخرالزمان و مردم آن، به رغم وقوع فتنه‌ها و آشوب‌های بسیار، بهترین زمان و بهترین مردم شناسانده شده‌اند؛ بنابراین، میان دیدگاه خوش‌بینانه اسلام درباره پایان تاریخ و ظهور آفت‌های اجتماعی بسیار در آن دوره، هیچ‌گونه تنافی وجود ندارد، برخی از پیامبران نیز به دلیل فضیلت مردم آخرالزمان، از خداوند خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند. قرآن، امت پیامبر را معتدل‌ترین و در نتیجه کامل‌ترین: «و‌کَذلِکَ جَعلنکُم أُمَّةً وَسَطاً» و بهترین امّت: «خَیرَ أُمَّة اُخرِجَت لِلنَّاسِ» معرفی می‌کند؛

بر همین اساس، خوارق عادت در آخرالزمان به کمترین میزان رسیده خداوند از طریق سنت‌های طبیعی تاریخ، جوامع بشری را با آزمایش‌های مختلف به حدی از بلوغ، شعور و تجربه می‌رساند که زمینه حکومت جهانی صالحان مهیا شده
[۱۱۳] صدر، سيدمحمد، تاریخ الغیبه الکبری، ص‌۲۴۲‌-‌۲۴۴.
و بر اساس سنّت همیشگی خویش، مؤمنان را بر همه موانع چیره ساخته، به فتح و پیروزی پایدار می‌رساند: «إِنَّهُم لَهمُ المَنصُورونَ • و إِنَّ جُندَنا لَهُم الغَلِبون»، از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامی، همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام درباره پایان تاریخ، در عصر ظهور امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به وقوع خواهد پیوست.


ختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود؛
[۱۱۶] صادقی تهرانی، محمد، تفسیر الفرقان، ج‌۲۶، ص‌۱۰۹.
لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های قیامت‌ را در آیه ذیل، بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: «فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها»، در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیش‌تر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.

۸.۱ - بحران معنویت

پیش از ظهور امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود، «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و‌هُم فِی غَفلَة مُعرِضون» در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند، متّصف شده‌اند، در روایات نیز منظور از‌اشراط ‌الساعة که در آیه ۱۸ سوره محمد به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق‌ و ‌ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر‌شمرده شده است.

۸.۲ - وقوع اختلاف‌های بسیار

یکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا‌ مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم»روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند شد.
آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است،
[۱۲۹] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۱، ص‌۲۳۲.
بر‌اساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ و الأَنفُس...»به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد.

۸.۳ - ظهور دجّال

در هر سه دین آسمانی یهود، مسیحیت و اسلام، ظهور فاسدترین ومخرّب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش‌بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است،
[۱۳۲] کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶.
[۱۳۳] کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۷.
[۱۳۴] کتاب مقدّس، عهد قدیم، دانیال ۷: ۱۹-۲۷.
[۱۳۵] کتاب مقدّس، عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵-۲۵.
[۱۳۶] کتاب مقدّس، عهد جدید، نامه اول یوحنا ۴: ۱-۶.
[۱۳۷] کتاب مقدّس، عهد جدید، مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱-۱۷.
[۱۳۸] قمی، شیخ عباس، سفینة‌ البحار، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
[۱۳۹] قمی، شیخ عباس، سفینة‌ البحار، ج‌۲، ص۱۶۳.
دجّال که تجسّم کفر، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند، برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس» را به ظهور دجّال ناظر دانسته‌اند که دردید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛
[۱۴۲] گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۳۰۳-۳۱۶.
درحالی‌که خداوند، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد،
[۱۴۳] ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج‌۸‌، ص‌۴۸۲-۴۸۴.
سرانجام این پدیده به دست عیسی (علیه‌السلام) محو و نابود خواهد شد.
[۱۴۴] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۳.


۸.۴ - وقوع مصائب

برخی از آیات عذاب بر کافران و گنه‌کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتکُم عَذابُهُ بَیَتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ» «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین». با استفاده از آیه ۶۵ سوره انعام برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرو رفتن برخی انسان‌ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و‌یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض».
در این دوره زمانی،
[۱۵۳] قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۱، ص‌۲۳۲.
ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس....»

۸.۵ - خروج سفیانی

بیش‌تر مفسّران، از ظهور لشکری طغیانگر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکه، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکان قَرِیب» را درباره آن لشکر دانسته‌اند، در روایات شیعه و سنّی، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است. آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیِّاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ....» نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است، آیه «...ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا» نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد.

۸.۶ - ندای آسمانی

بنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ؛ فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید»، آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب • یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» نیز درباره این حادثه، تأویل شده است.

۸.۷ - ظهور منجی بزرگ بشر

مهم‌ترین رخداد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البطِلُ إِنَّ البطِلَ کانَ زَهوقًا» این آیه که از پیروزی چشم‌گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تأویل شده است، آیه ۱۴۸ سوره بقره (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده‌است آیه «فَإِن یَکفُربِها هؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکفرین» نیز چنین است.

۸.۸ - نزول حضرت عیسی

یکی از رخدادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان است: «و‌إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (وإِن مِن أَهلِ الکِتبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند
[۱۸۰] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۹، ص‌۷۴.
[۱۸۱] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۲، ص‌۱۴۳.
و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به نماز جماعت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد، براساس این تفسیر فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.

۸.۹ - خروج جنبنده‌ای از زمین

قرآن با رمز و ابهام از خروج جنبنده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی مردم از معنویت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‌گوید، «و‌إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِایتِنا لاَیُوقِنون»، در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده
[۱۸۹] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج۷، ص۲۵۶-۲۵۸.
که تا حدّ بسیاری غیرواقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است.
[۱۹۲] کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.


۸.۱۰ - هجوم یأجوج و مأجوج

قومی وحشی و فاسد با تخریب سد ذوالقرنین، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن‌که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت، «حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون» برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت،
[۱۹۶] ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۵‌، ص۷۴۳- ۷۴۶.
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده‌اند که سد معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد.
[۲۰۰] گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۲۰۰-۲۰۲.
[۲۰۱] تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۵ و ۱۶، ص‌۲۱۳-۲۲۳.


۸.۱۰.۱ - نظر اکثر مفسران

درهرحال، بیش‌تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی‌الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا» که بنابر قول مشهور، به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند:
[۲۰۴] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۶‌، ص‌۳۰۶.
[۲۰۵] ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۶‌، ص۳۰۷.
«و‌حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ • حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و....» برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته
[۲۰۸] تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۲-۳۶۵.
و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسئله «رجعت» ارتباط داده‌اند.
[۲۱۰] تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۲-۳۶۵.


۸.۱۱ - رجعت

در آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند، «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِایتِنا» این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید،

مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر» ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید»

میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبر اسلام: «و‌إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثقَ النَّبِیّینَ...لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و‌نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین» همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است.

۸.۱۲ - صلح و آرامش در جهان

پس از پیروزی حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا...وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً....»، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العقِبَةُ لِلمُتَّقین»، «و‌قتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه» ، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البطِلَ.» این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند همگی بیان‌گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سرخواهند برد.
[۲۳۷] صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ص‌۶۳۲-۶۳۹‌.
[۲۳۸] صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ص۶۴۷‌.


افزون بر این، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی ‌السَّموتِ و الأَرضِ» و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» و «یَومئذ یَفرُح ‌المؤمِنونَ • بِنَصرِاللّهِ...» نیز در این دوره زمانی دانسته شده است، در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ....»چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ‌گاه از حضورشان بی‌نیاز نمی‌شود.
[۲۴۶] فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص‌۸۲.
[۲۴۷] فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۹۲.



آخرالزمان در آیین اسلام
آخرالزمان در دین یهود
آخرالزمان در مسیحیت
آخرالزمان در دین زردشتی


۱. الکفوی، ابوالبَقاء، الکلّیات، ج‌۱، ص‌۶۲‌.    
۲. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۸۶،    
۳. واقعه/سوره۵۶، آیه۱۳.    
۴. واقعه/سوره۵۶، آیه۳۹.    
۵. واقعه/سوره۵۶، آیه۴۹.    
۶. حجر/سوره۱۵، آیه۲۴.    
۷. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۸.    
۸. نور/سوره۲۴، آیه۵۵‌.    
۹. قصص/سوره۲۸، آیه۵‌.    
۱۰. فتح/سوره۴۸، آیه۲۸.    
۱۱. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص‌۵-۶‌.    
۱۲. محمد/سوره۴۷، آیه۱۸.    
۱۳. آلوسی، شهاب‌الدین، تفسیر روح المعانی، ج۲، ص‌۱۴۱‌.    
۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص‌۴۴۹-۴۵۱.    
۱۵. ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، الفتن والملاحم فی آخرالزمان.    
۱۶. ابن‌طاووس، سید عبدالکریم، الملاحم والفتن.    
۱۷. طوسی، محمد بن حسن، الغیبه.    
۱۸. موسوی، سلیمان و هاشمی، آصف، الکشّاف الموضوعی، ج۱، ص‌۹۷-۱۰۲.
۱۹. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القران الکریم، ج‌۱، ص‌۴۶، «أخر».    
۲۰. هزاره گرایی، ص‌۲۱.
۲۱. لقمان/سوره۳۱، آیه۳۴.    
۲۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۶۳.    
۲۳. زخرف/سوره۴۳، آیه۸۵.    
۲۴. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۴۰، ص‌۱۷۷.    
۲۵. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۲، ص‌۸۷‌.    
۲۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۹، ص‌۳۱۹.    
۲۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۱۲، ص‌۲۸۲.    
۲۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۱۴، ص‌۸۳.    
۲۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۱۴، ص۸۴‌.    
۳۰. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۱۵، ص‌۲۰۳.    
۳۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۱۶، ص‌۱۸-۲۱.    
۳۲. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۲۰، ص‌۲۲۲.    
۳۳. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۲۱، ص‌۳۱۷.    
۳۴. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۲۱، ص۳۵۱.    
۳۵. ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، ج‌۲۶، ص‌۱۰۴.
۳۶. ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، ج‌۱، ص‌۳۰۳.
۳۷. راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳-۱۴.
۳۸. فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۱۵- ۲۵.
۳۹. هزاره گرایی، ص‌۲۵.
۴۰. راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۳-۱۴.
۴۱. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص‌۵‌.    
۴۲. اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب‌۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب‌۱۰-۱۷ و فروردین، ب‌۱۲۹.
۴۳. راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۳-۷۱.
۴۴. هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵.
۴۵. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۱.
۴۶. اوپا‌نیشا‌دها‌، اوپانیشاد، ص‌۷۷۲-۷۷۴.
۴۷. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۱.
۴۸. اوپا‌نیشا‌دها‌، اوپانیشاد، ص۷۳۷.
۴۹. بودا، ص‌۵۱۸-۵۱۹‌.
۵۰. فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص‌۲۳.
۵۱. کتاب مقدّس، اشعیاء ۱۱ و ۱۲.
۵۲. کتاب مقدّس، یوئیل ۳-۴.
۵۳. کتاب مقدّس، زکریا ۹.
۵۴. کتاب مقدّس، دانیال ۲: ۴۴.
۵۵. کتاب مقدّس، دانیال ‌۷: ۱۳.
۵۶. کتاب مقدّس، دانیال ۷: ۲۷.
۵۷. کتاب مقدّس، متی ۲۴: ۱۵-۴۴.
۵۸. کتاب مقدّس، و‌رسل ۲: ۱۷-۲۱.
۵۹. کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴-۲۲.
۶۰. راشدمحصل، محمدتقی، نجات‌بخشی در ادیان، ص‌۱۱۳ ۱۳۳
۶۱. میلز، چارلز، مارکس و مارکسیسم، ص‌۹۱-۹۴.
۶۲. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص‌۲.
۶۳. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۲۰.
۶۴. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۵۵‌.
۶۵. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۰۵.
۶۶. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۵۴.
۶۷. گنون، رنه، بحران دنیای متجدّد، ص۱۸۶.
۶۸. گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۱۸۸-۱۹۹.
۶۹. گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۲۰۰.
۷۰. گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص۳۱۸.
۷۱. «پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها»، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص‌۲۲.
۷۲. هانتینگتون، ساموئل، تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص‌۴۸۵.
۷۳. هانتینگتون، ساموئل، برخورد تمدّنها و بازسازی نظم جهانی، ص۵۱۶.
۷۴. ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۶.    
۷۵. نور/سوره۲۴، آیه۲۴.    
۷۶. توبه/سوره۹، آیه۳۳.    
۷۷. فتح/سوره۴۸، آیه۲۸.    
۷۸. صف/سوره۶۱، آیه۹.    
۷۹. صدر، سیدمحمد، تاریخ الغیبة، ج۲، ص۲۰۴.    
۸۰. صدر، سیدمحمد، تاریخ الغیبة، (تاریخ مابعد الظهور)، ج۳، ص‌۳۳.    
۸۱. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص‌۶.    
۸۲. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص۱۴    
۸۳. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۸۴. مائده/سوره۵، آیه۵۴.    
۸۵. مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، ص‌۲۴۷‌-‌۲۵۱.
۸۶. آل‌عمران/سوره۳، آیه۸۱.    
۸۷. امام علی، نهج‌البلاغه، ص۴۴.    
۸۸. مطهری، مرتضی، خاتمیّت، ص‌۲۱.    
۸۹. واقعه/سوره۵۶، آیه۱۰‌-‌۱۳.    
۹۰. واقعه/سوره۵۶، آیه۱۴.    
۹۱. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج‌۲، ص۸۷۶.    
۹۲. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج‌۱، ص۵۷.    
۹۳. بیضاوی، ناصرالدین، تفسیر بیضاوی، ج‌۵‌، ص‌۲۸۴.    
۹۴. فضل‌الله، سیدمحمدحسین، من وحی القرآن، ج‌۲۱، ص‌۳۲۹.
۹۵. شیبانی، محمد بن حسن، نهج‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۱۳۴-۱۳۵.    
۹۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌۲۳، ص‌۲۱۸.    
۹۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّالمنثور، ج‌۸‌، ص‌۸‌.    
۹۸. زمخشری، محمود، الکشاف، ج‌۴، ص‌۴۵۹.    
۹۹. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج‌۲، ص‌۳۱۱.    
۱۰۰. علق/سوره۹۶، آیه۱‌-‌۵.    
۱۰۱. مطهری، مرتضی، خاتمیت، ص‌۳۶‌-‌۳۹.    
۱۰۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۳.    
۱۰۳. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۱، ص‌۹۱.    
۱۰۴. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۲‌، ص‌۱۲۴.    
۱۰۵. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۲‌، ص۱۲۵.    
۱۰۶. نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغیبه، ص۲۰۶.    
۱۰۷. شعراء/سوره۲۶، آیه۸۴.    
۱۰۸. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.    
۱۰۹. بقره/سوره۲، آیه۱۴۳.    
۱۱۰. مطهری، مرتضی، خاتمیت، ص‌۱۹.    
۱۱۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۱۰.    
۱۱۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌۲۳، ص‌۲۰۸.    
۱۱۳. صدر، سيدمحمد، تاریخ الغیبه الکبری، ص‌۲۴۲‌-‌۲۴۴.
۱۱۴. صافات/سوره۳۷، آیه۱۷۲-۱۷۳.    
۱۱۵. شاذلی، سید بن قطب، تفسیر فی ظلال القرآن، ج‌۵‌، ص‌۳۰۰۲.    
۱۱۶. صادقی تهرانی، محمد، تفسیر الفرقان، ج‌۲۶، ص‌۱۰۹.
۱۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج‌۹، ص‌۱۷۰.    
۱۱۸. انصاری قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج‌۱۶، ص‌۱۵۹.    
۱۱۹. محمد/سوره۴۷، آیه۱۸.    
۱۲۰. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱.    
۱۲۱. فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۱۱۸.    
۱۲۲. ابن‌عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، ج‌۱۷، ص‌۹.    
۱۲۳. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۳۰۴.    
۱۲۴. حویزی، عبدعلی بن جمعه، نور الثقلین، ج‌۵‌، ص‌۳۷.    
۱۲۵. مریم/سوره۱۹، آیه۳۷.    
۱۲۶. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۶۴‌.    
۱۲۷. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۳، ص‌۷۱۲.    
۱۲۸. انعام/سوره۶، آیه۶۵.    
۱۲۹. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۱، ص‌۲۳۲.
۱۳۰. بقره/سوره۲، آیه۱۵۵.    
۱۳۱. حویزی، عبدعلی بن جمعه، نور الثقلین، ج‌۱، ص‌۱۴۲.    
۱۳۲. کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶.
۱۳۳. کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۷.
۱۳۴. کتاب مقدّس، عهد قدیم، دانیال ۷: ۱۹-۲۷.
۱۳۵. کتاب مقدّس، عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵-۲۵.
۱۳۶. کتاب مقدّس، عهد جدید، نامه اول یوحنا ۴: ۱-۶.
۱۳۷. کتاب مقدّس، عهد جدید، مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱-۱۷.
۱۳۸. قمی، شیخ عباس، سفینة‌ البحار، ج‌۲، ص‌۱۶۲.
۱۳۹. قمی، شیخ عباس، سفینة‌ البحار، ج‌۲، ص۱۶۳.
۱۴۰. غافر/سوره۴۰، آیه۵۷.    
۱۴۱. صدر، سید‌محمد، تاریخ الغیبه، ج۳، ص۱۳۹-۱۴۲.    
۱۴۲. گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۳۰۳-۳۱۶.
۱۴۳. ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج‌۸‌، ص‌۴۸۲-۴۸۴.
۱۴۴. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج۲، ص۱۴۱-۱۴۳.
۱۴۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۵‌، ص۶۷۴.    
۱۴۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۵‌، ص۶۷۵.    
۱۴۷. یونس/سوره۱۰، آیه۵۰.    
۱۴۸. صافات/سوره۳۷، آیه۱۷۷.    
۱۴۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۹، ص‌۲۱۳.    
۱۵۰. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۹، ص۲۳۲.    
۱۵۱. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۲‌، ص‌۱۸۵.    
۱۵۲. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۳‌، ص۵۶‌.    
۱۵۳. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج‌۱، ص‌۲۳۲.
۱۵۴. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۱، ص‌۱۴۲.    
۱۵۵. سبأ/سوره۳۴، آیه۵۱.    
۱۵۶. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۲۰، ص‌۴۲۲.    
۱۵۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّ المنثور، ج‌۶‌، ص‌۷۱۲-۷۱۴.    
۱۵۸. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۵۷.    
۱۵۹. نحل/سوره۱۶، آیه۴۵.    
۱۶۰. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۱، ص‌۳۵۲-۳۵۴.    
۱۶۱. نساء/سوره۴، آیه۴۷.    
۱۶۲. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۱، ص‌۳۵۲-۳۵۴.    
۱۶۳. نحل/سوره۱۶، آیه۱.    
۱۶۴. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۲، ص‌۲۵۴.    
۱۶۵. ق/سوره۵۰، آیه۴۱-۴۲.    
۱۶۶. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۵‌، ص‌۱۱۸.    
۱۶۷. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۵‌، ص۱۱۹.    
۱۶۸. اسراء/سوره۱۷، آیه۸۱.    
۱۶۹. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۳، ص‌۵۷۶‌.    
۱۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج‌۱، ص‌۴۲۵-۴۲۶.    
۱۷۱. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۱، ص‌۳۴۷-۳۵۵.    
۱۷۲. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج‌۲، ص‌۴۴۸.    
۱۷۳. انعام/سوره۶، آیه۸۹.    
۱۷۴. زخرف/سوره۴۳، آیه۶۱.    
۱۷۵. نساء/سوره۴، آیه۱۵۹.    
۱۷۶. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۹، ص‌۳۸۰.    
۱۷۷. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۹‌، ص‌۳۸۶.    
۱۷۸. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۹، ص۳۸۹.    
۱۷۹. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۹، ص۳۸۳.    
۱۸۰. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۹، ص‌۷۴.
۱۸۱. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۲، ص‌۱۴۳.
۱۸۲. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن‌کثیر، ج‌۱، ص‌۵۸۹-۵۹۰.    
۱۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج‌۳، ص‌۲۱۱.    
۱۸۴. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۱، ص‌۵۷۱‌.    
۱۸۵. آلوسی، شهاب‌الدین، تفسیر روح المعانی، ج‌۱۴، ص‌۱۴۷.    
۱۸۶. طباطبائی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج‌۱۵، ص‌۳۹۶.    
۱۸۷. نمل/سوره۲۷، آیه۸۲.    
۱۸۸. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱۹، ص۴۹۷.    
۱۸۹. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج۷، ص۲۵۶-۲۵۸.
۱۹۰. قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، ج‌۱۳، ص‌۲۳۵.    
۱۹۱. طباطبائی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج‌۱۵، ص‌۳۹۶.    
۱۹۲. کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.
۱۹۳. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۱۷، ص۴۰۵.    
۱۹۴. صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ج۳، ص‌۱۴۶-۱۵۰    
۱۹۵. انبیاء/سوره۲۱، آیه۹۶.    
۱۹۶. ميبدى، احمد بن محمد، کشف الأسرار، ج۵‌، ص۷۴۳- ۷۴۶.
۱۹۷. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّالمنثور، ج‌۵‌، ص۶۷۴-۶۷۷‌.    
۱۹۸. طباطبائی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج‌۱۳، ص‌۳۳۶-۳۹۸.    
۱۹۹. صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ج۳، ص‌۱۵۱.    
۲۰۰. گنون، رنه، سیطره کمیت و علائم آخرالزمان، ص‌۲۰۰-۲۰۲.
۲۰۱. تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۵ و ۱۶، ص‌۲۱۳-۲۲۳.
۲۰۲. کهف/سوره۱۸، آیه۹۹.    
۲۰۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۱۰۱-۱۰۲.    
۲۰۴. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۶‌، ص‌۳۰۶.
۲۰۵. ميبدى، احمد بن محمد، کشف‌ الأسرار، ج‌۶‌، ص۳۰۷.
۲۰۶. طباطبائی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج‌۱۴، ص‌۳۲۶.    
۲۰۷. انبیاء/سوره۲۱، آیه۹۵- ۹۶.    
۲۰۸. تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۲-۳۶۵.
۲۰۹. صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ج۳، ص‌۱۵۰.    
۲۱۰. تهرانی، محمدصادقی، تفسیر الفرقان، ج‌۱۶، ص‌۳۶۲-۳۶۵.
۲۱۱. نمل/سوره۲۷، آیه۸۳.    
۲۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج۷، ص۳۶۶.    
۲۱۳. بحرانی، هاشم بن سلیمان، تفسیر البرهان، ج۴، ص۲۲۸-۲۳۱.    
۲۱۴. طباطبائی، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۳۹۸-۳۹۷.    
۲۱۵. غافر/سوره۴۰، آیه۱۱.    
۲۱۶. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۳‌، ص‌۵۶‌.    
۲۱۷. سجده/سوره۳۲، آیه۲۱.    
۲۱۸. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج‌۵۳‌، ص‌۵۶‌.    
۲۱۹. اسراء/سوره۱۷، آیه۵.    
۲۲۰. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۳، ص‌۱۳۸-۱۴۰.    
۲۲۱. آل‌عمران/سوره۳، آیه۸۱.    
۲۲۲. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۱۸۱.    
۲۲۳. قصص/سوره۲۸، آیه۵.    
۲۲۴. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۴، ص‌۱۰۷.    
۲۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع‌البیان، ج‌۷، ص‌۱۰۶.    
۲۲۶. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۱۸۳.    
۲۲۷. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی ج‌۲، ص‌۵۰.    
۲۲۸. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی ج‌۲، ص۵۶-۶۱‌.    
۲۲۹. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۲، ص‌۵۷.‌    
۲۳۰. نور/سوره۲۴، آیه۵۵.    
۲۳۱. اعراف/سوره۷، آیه۱۲۸.    
۲۳۲. انفال/سوره۸، آیه۳۹.    
۲۳۳. انفال/سوره۸، آیه۸.    
۲۳۴. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۰۵.    
۲۳۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.    
۲۳۶. قصص/سوره۲۸، آیه۵.    
۲۳۷. صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ص‌۶۳۲-۶۳۹‌.
۲۳۸. صدر، سید‌محمد، تاریخ مابعد الظهور، ص۶۴۷‌.
۲۳۹. آل‌عمران/سوره۳، آیه۸۳.    
۲۴۰. حدید/سوره۵۷، آیه۱۷.    
۲۴۱. مائده/سوره۵، آیه۳.    
۲۴۲. روم/سوره۳۰، آیه۴‌- ۵.    
۲۴۳. حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‌۲، ص‌۵۲‌.    
۲۴۴. اعراف/سوره۷، آیه۹۶.    
۲۴۵. حر عاملی، محمد بن حسن، الایقاظ من الهجعه، ص‌۳۹۲-۴۰۵.    
۲۴۶. فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص‌۸۲.
۲۴۷. فلسفیان، سیدعبدالمجید، علی و پایان تاریخ، ص۹۲.



دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخرالزمان»، شماره۱۰، تاریخ بازیابی۹۸/۵/۲۸.    
کتاب فرهنگ شیعه، تألیف شده توسط جمعی از نویسندگان، ص۳۹.    
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۱۰۲، برگرفته از مقاله «آخرالزمان».    


رده‌های این صفحه : آخر الزمان | مباحث کلامی | معاد شناسی




جعبه ابزار