آباده (شهرستان)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آباده، یكی از چهارده شهرستان
استان فارس در جنوب
ایران، واقع در منتهی‌الیه شمال شرقی این استان است. بیشتر جمعیت شهرستان آباده پیرو
مذهب شیعه اثنی‌عشری هستند و تعداد اندكی
مذهب تسنن دارند. زبان مردم آباده
فارسی است و گروه اندكی به زبان‌های لُری و
ترکی سخن می‌گویند. آباده از نظر تقسیمات كشوری از سال ۱۳۱۶ش تاكنون تغییرات بسیاری به خود دیده و بخشهایی به ین شهرستان پیوسته و یا از آن جدا شده است. این شهرستان اكنون به سه بخش: بَوانات، بخش مركزی و بخش ابركوه (ابرقو) تقسیم می‌شود.
آباده، یكی از چهارده شهرستان استان فارس در جنوب ایران، واقع در منتهی‌الیه شمال شرقی این استان، با ۵۱۴،۱۹ كمـ۲ مساحت و ۳۳۵ ،۱۶۶ نفر جمعیت (برآورد ۱۳۶۴ش توسط جهاد سازندگی)، و دارای شكل مستطیل نامنظم كه از شمال غربی به جنوب شرقی كشیده شده و محدود است از شمال به
استان اصفهان، از غرب به استان اصفهان و
شهرستان اقلید و
شهرستان مرودشت از استان فارس، از شرق به
استان یزد و از جنوب به شهرستان مرودشت و
شهرستان نیریز از استان فارس است. جمعیت نسبی این شهرستان ۵/۸ نفر در كمـ۲ است.
در حد فاصل میان رشته‌های انتهایی كوهستان‌های زاگرس جنوبی و نواحی كویری مركز ایران واقع شده و در نتیجه، بخش شمالی و شرقی آن را سرزمین‌های پست و هموار نسبتاً كم‌ارتفاع (در ابرقو، حدود ۵۵۰،۱ متر) و قسمت جنوبی و غربی آن را توده در هم كوهستانی و مرتفع (كوه بل ۲۶۶،۳ متر) فراگرفته است. شیب عمومی زمین آن از شمال شرقی به جنوب غربی افزایش می‌یابد.
در این بخش رشته‌های متعددی در امتداد
زاگرس از شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته كه میان آنها جلگه‌های كم‌عرضِ میانْ‌كوهی مانند جلگه آباده در محور آباده ــ ده‌بید، مراكز عمده جمعیت را پدید آورده است. آب و هوای آباده تركیبی از دو نوع آب و هوای نیمه بیابانی در مشرق و كوهستانی در مغرب است كه نوع اول آن گرم و خشك با بارانی ناچیز (در ابرقو حدود ۱۰ میلی‌متر در سال) و نوع دوم آن دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل است.
بارش سالانه آن حدود ۱۵۰ میلی‌متر است كه در مرتفعات بیشتر به صورت برف می‌بارد. منابع آب این شهرستان ناچیز است و حریانات رودخانه‌ای آن بیشتر جنبه فصلی دارد كه در ماههای بهار به موازات رشته‌كوه‌ها جریان پیدا می‌كند. مهم‌ترین رود دائمی آن رودخانه بَوانات است كه در بخش جنوبی شهرستان در طول بخش جاری است و از شهر ایزد خواست می‌گذرد و تنها در ماههای زمستان و بهار آب دارد.
باران كم و خاك‌های كوهستانی كم عمق در مغرب و شوره‌زارها در شمال و شمال شرقی این شهرستان موجب فقر پوشش گیاهی و حیات حیوانی در آن شده و تنها مراتع معتبری در مرتفعات كوهستانی، دامداران كوچ‌نشین را به خود جلب می‌كند. در برخی مرتفعات غربی این شهرستان جنگل‌های پراكنده بلوط نیز مشاهده می‌شود.
شهرستان آباده در مسیر شاهراه ارتباطی اصفهان به شیراز و شیراز به یزد قرار دارد. از مجموع ۳۳۵،۱۶۶ نفر جمعیت، ۰۳۷،۷۴ نفر یا ۴۴% در شهرها (آباده، ابرقو، صُغاد، سوریان، ده‌بید) و ۲۹۸،۹۲ نفر یا ۵۶% در روستاها ساكنند. افزون بر این، حدود ۰۰۰،۱۲ تا ۰۰۰،۱۵ نفر از عشایر چادرنشین در این شهرستان رفت و آمد دائمی دارند. این عشایر بیشتر كوچ‌نشین‌های قشقایی و عربند كه اخیراً در روستاها سكونت گزیده‌اند. بیشتر جمعیت شهرستان آباده پیرو مذهب شیعه اثنی‌عشری‌اند و تعداد اندكی مذهب تسنن دارند. زبان مردم آباده فارسی است و گروه اندكی به زبان‌های لُری و تركی سخن می‌گویند.
این شهرستان دارای معادن مهم انواع سنگ‌های ساختمانی است، ولی مهم‌ترین معادن آن كه به مرحله اكتشاف و بهره‌برداری رسیده، معادن وسیع خاك‌نسوز است كه در شمال، در اطرف شهر آباده و همچنین در شورجستان و خوِنخورّه قرار دارد. محصول معادن خاك نسوز شهرستان آباده بیشتر در كارخانه ذوب آهن اصفهان به مصرف می‌رسد و بخشی از آن برای مصرف در صنایع چینی و كاشی و سرامیك و لوازم بهداشت و ریخته‌گری و امثال آن به مراكز صنعتی كشور برده می‌شود. ذخیره خاك نسوز این شهرستان را ۱۰۰ میلیون تن برآورد كرده‌اند (گزارش فرمانداری آباده).
شهرستان آباده دارای ۰۰۰،۱۰۰ هكتار زمین قابل كشت است كه به علت كمبود منابع آب فقط از ۷۲۹، ۵۶ هكتار آن بهره‌برداری سنتی می‌شود (سازمان برنامه، ۱۴۵). كمی منابع آب و نبودن جلگه‌های وسیع حاصلخیز مانع توسعه كشاورزی ماشینی در این شهرستان شده است.
در ۱۳۶۴ش در سراسر شهرستان تنها ۲۷ حلقه چاه عمیق وجود داشته است (گزارش فرمانداری آباده). مهم‌ترین محصول كشاورزی شهرستان آباده گندم است. محصول آن در سال زراعی ۱۳۶۱-۱۳۶۲ش به ۰۰۰،۴۳ تن رسیده كه ۰۰۰،۱۲ تن آن به خارج از شهرستان صادر شده است.
گندم و پس از آن جو، حبوبات، چغندرقند، پنبه، یونجه، سیب‌زمینی و محصولات جالیزی اقلام عمده محصولات كشاورزی را تشكیل می‌دهد. باغداری، خصوصاً تولید انگور، زردالو، و آلو در سراسر شهرستان به ویژه در بخش شورجستان رونق دارد.
۵/۱۷% خاك شهرستان آباده یا ۴۹۵، ۳۴۱ هكتار از سطح آن در نواحی مرتفع از انواع مرتع تشكیل شده كه درگذشته چرانیده و تخریب شده است، ولی اكنون در حال احیاء و تحت مراقبت است. آباده به علل جغرافیایی و شرایط اقلیمی و ناهمواری، از گذشته دور جزء مراكز مهم دامداری كشور بوده است و اكنون نیز از حیث دامداری اهمیت فراوان دارد.
در این شهرستان دو نوع متمایز دامداری سنتی هست: یكی دامداری ایلات و عشایر كه در سراسر سال در حال كوچ‌نشینی و اصولاً چادرنشین هستند و دیگر دامداری به وسیله كشاورزانی كه همیشه در روستاها سكونت دارند و به موازات فعالیت كشاورزی به امر دامداری نیز می‌پردازند. مرغداری و تربیت زنبور عسل با رعایت اصول علمی نوین نیز در این شهرستان رونق دارد. بیشتر صنایع كارخانه‌ای شهرستان آباده با معادن سنگ‌های ساختمانی و یا خاك‌های مورد استفاده در بنایی ارتباط دارد مانند كارخانه‌های آجرفشاری (۲۰ واحد در آباده و ابرقو)، گچ‌ساختمانی (در خُرّمی ده‌بید) موزاییك‌سازی (در آباده، ابرقو، بَوانات) و سنگ‌بری كه محصول آنها به دیگر شهرهای كشور صادر می‌شود.
افزون بر این، كارخانه‌های صنایع فلزی از قبیل كابینت سازی، آب گرم‌كن سازی، در و پنجره‌سازی، ظروف آلومینیم‌سازی و نیز كارخانه‌های مواد غذایی مانند نان ماشینی و شیر پاستوریزه و چند سردخانه در سالهای اخیر در این شهر پدید آمده است، اما شهرت آباده به صنایع دستی و سنتی آن و محصولاتی از قبیل گلیم، قالیچه، چادرشب كرباسی و امثال آن است كه زنان ایلات آنها را می‌بافند. گیوه‌بافی و منبت كاری این شهرستان نیز شهرت دارد.
این شهرستان دارای ۵۳۵ كم راه آسفالته، ۳۶۰ كم جاده شوسه و ۳۲۶ كم راه جیپرو است كه در مقایسه با وسعت آن بسیار ناچیز است. آباده از نظر تقسیمات كشوری از ۱۳۱۶ش تاكنون تغییرات بسیاری به خود دیده و بخشهایی بدان پیوسته و یا از آن جدا شده است. این شهرستان اكنون به سه بخش به شرح زیر تقسیم می‌شود:
۱. بخش بَوانات شامل دهستانهای بوانات، سَرچَهان، قُنْقُری (علیا و سفلا)؛
۲. بخش مركزی شامل دهستانهای ایزدخواست، پادِنای شرقی، حومه، سورمَق، صُغاد؛
۳. بخش ابركوه (ابرقو) شامل دهستانهای ابركوه، اسفندآباد، فِراغه، مهرآباد.
(۱) ابن بلخی، فارسنامه، به كوشش گای لسترنج و رینولد آل نیكلسون، كمبریج، ۱۹۲۱م.
(۲) اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج ۷، تهران، ۱۳۳۰ش.
(۳) حدود العالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، ۱۳۶۲ش.
(۴) سازمان برنامه و بودجه استان فارس، آمارنامه ۱۳۶۲، شیراز، ۱۳۶۲ش، جم.
(۵) سایكس، سرپرستی، تاریخ ایران، ترجمه سیدمحمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران، علی‌آكبر علمی، ۱۳۶۲ش.
(۶) شیروانی، زین‌العابدین، بستان السیاحه، اصفهان، ۱۳۴۲ق، فرمانداری آباده، گزارش وضع جغرافیایی آباده (دست‌نویس منتشر نشده)، مهر ۱۳۶۴ش.
(۷) مركز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس مسكن، شم ۲۶۷، آبان ۱۳۵۵ش، ص «د».
(۸) مركز آمار ایران، فرهنگ آبادی‌های كشور (استان فارس)، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۹) مستوفی، حمدالله، نزههالقلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۱۰) نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی گشا، به كوشش سعید نفیسی، تهران، اقبال، ۱۳۶۳ش.
•
مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آباده (شهرستان)»، شماره۷.
