گلشن راز (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«گلشن راز»، یکی از ارزنده‌ترین و دل پذیرترین منظومه‌های عرفانی است که به
زبان فارسی ، توسط شیخ
محمود شبستری سروده شده است.
کتاب، پاسخ به هفده سؤال منظوم است که امیر سید حسین حسینی هروی، صوفی معروف، به وسیله ی یکی از شاگردان خود از استاد شبستری که ظاهرا شیخ بهاء الدین یعقوب تبریزی است، پرسیده است و شیخ محمود به اشارت او فی المجلس، هر بیتی را به بیتی جواب گفته و بعد از آن، به درخواست همان استاد، بیت‌هایی به ابیات سابق افزوده تا منظومه ی گلشن راز پدید آمده است.
تعداد ابیات این منظومه، ۹۹۳
بیت است که در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف سروده شده است.
با اینکه این کتاب از جنبه ی کمی، نسبتا کوتاه و مختصر است، اما از جنبه ی کیفی و معنوی بسیار پرمغز و جذاب است و یک دوره
عرفان نظری و تعالیم ابن عربی را در قالب
شعر فارسی بیان نموده است. شهرت این منظومه، مرهون جنبه‌های عرفانی آن است؛ به طوری که هر کس با تصوف و عرفان، بلکه با شعر فارسی آشنایی دارد، نام آن را شنیده و احیانا ابیاتی از آن را به سینه سپرده است و حتی در خارج از
ایران نیز مشهور و معروف است و برخی از مستشرقین، آن را ترجمه کرده و یا بر آن شرح نوشته‌اند.
گلشن راز، در
حقیقت جامع‌ترین و در عین حال موجزترین اثری است که با زبان رمز و اشاره، آراء و اقوال
صوفیه را در مسائل مختلف مربوط به فکر، نفس، معرفت، وحدت و کثرت عوالم، اطوار وجود، سیر و سلوک، قرب و بعد و سیر در انفس با نهایت دقت و ایجاز
تفسیر کرده است و به سبب لطف و دقتی که در بیان آن به کار رفته، چنان در نزد صوفیه مقبول شده است که در عصر
صفویه گه گاه به منزله ی زبده ی تمام تعالیم صوفیه تلقی می‌شده و بسیاری از اهل معرفت در شرح و تفسیر مطالب و نکات مبهم و مشکل آن اهتمام ورزیده‌اند.
تاثیرپذیری شبستری از شخصیت و افکار و اندیشه‌های شیخ فرید الدین
عطار نیشابوری و حتی زبان و سبک شعری او بیش از سایر شعراست و با اینکه شبستری با افکار و آثار محی الدین و برخی دیگر از علما و عرفا آشنایی کامل داشته است و از افکار و اندیشه‌های آنها متاثر و بهره مند شده است، اما انس و الفتی خاص و توجه و علاقه ی فراوانی به آثار شیخ فرید الدین داشته است؛ به طوری که تاثیر
ذهن و زبان عطار در گلشن راز و دیگر آثار شبستری به خوبی نمایان است. عناوین کتاب عبارتند از: ۱. در معنی تفکر؛ ۲. کدامین تفکر، شرط راه است؛ ۳. توضیح «من وجودی» انسان؛ ۴. سالک حقیقی کیست؛ ۵. ظهور سر وحدت بر سالک؛ ۶. سبب اتحاد
عارف و معروف؛ ۷. راز «انا الحق گویی»؛ ۸. سیر و سلوک و اصل حقیقی؛ ۹. شرح قرب و بعد به حق تعالی؛ ۱۰. لفظ و کلام گوهر دریای وجود؛ ۱۱. جزء افزون از کل؛ ۱۲. پیوستگی قدیم و حادث؛ ۱۳. اشارات ارباب معانی؛ ۱۴. اشارات اهل کشف و شهود؛ ۱۵.
بت و زنار و ترسایی.
شیخ، پس از مقدمه‌ای زیبا و بیان چگونگی نظم کتاب، به شرح و تفصیل درباره سؤالات مطرح شده می‌پردازد. چکیده پاره‌ای از مباحث مطرح شده چنین است:
۱. پرسش درباره تفکر:
نخست از فکر خویشم در تحیر چه چیز است آنکه گویندش تفکر
شیخ، در پاسخ، تفکر را دو نوع می‌داند: یکی، استدلال منطقی و دیگری، معرفت روحانی. طریق نخست، غیر علمی است و راه به جایی نمی‌برد، چون
عقل نمی‌تواند به ماورای مظاهر برسد. در مشرب عرفا، شرط فکر نکو، تجرید و تفرید است؛ یعنی
تزکیه و تصفیه دل از زنگار اغیار و تعلقات و منور شدن آن به انوار الهی تا به گوش جان ندای «انی انا الله» را بشنوی و به دیده ی حق بینی، خود را و خدا را ببینی و بشناسی.
۲. پرسش در باره اینکه کدامین تفکر، شرط راه است:
کدامین فکر ما را شرط راه است چرا گه طاعت و گاهی گناه است
شیخ، با استفاده از حدیث «تفکروا فی آلاء الله و لا تفکروا فی ذاته»، بیان می‌کند که در ذات حق فکر کردن،
گناه محض است و حاصلی ندارد، چون ذات متعالی حق تعالی فراتر از آن است که در دار وجود غیر او دیاری توان یافت که بتواند وسیله ی معرفت او گردد. از طرف دیگر، معرفت حق تعالی، ذوات را فطری است و ادراک فطری قابل تفکر نیست، زیرا که تحصیل حاصل محال و باطل است، بلکه تفکر حجاب آن ادراک است و موجب ضلال و حیرت است.
۳. پرسش در باره سالک حقیقی:
مسافر چون بود رهرو کدام است که را گویم که او مرد تمام است؟
شیخ می‌گوید: مسافر کسی است که از خودیت پاک شود و از امکان به سوی
واجب سیر کشفی نماید.
۴. پرسش درباره پاره‌ای از اصطلاحات خاص، همچون
چشم و لب و زلف و... که عرفا به کار می‌برند:
چه خواهد اهل معنی زان عبارت که سوی چشم و لب دارد اشارت؟
چه جوید از سر زلف و خط و خال کسی کاندر مقامات است و احوال؟
شبستری، در پاسخ می‌گوید:
هر آن چیزی که در عالم عیان است چو عکسی ز آفتاب آن
جهان است
جهان چون زلف و خط و خال و ابروست که هر چیزی به جای خویش نیکوست
تصحیح و تحقیق کتاب، توسط محمد حماصیان صورت گرفته است. وی، در مقدمه خویش شرح مختصری در باره زندگی و آثار شبستری ذکر کرده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
