کتاب الصناعتین و الکتابة و الشعر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الصناعتین و الکتابة و
الشعر»، اثر ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل عسکری است.
«کتاب الصناعتین و الکتابة و
الشعر»، اثر ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل عسکری، کتابی است در مورد
شعر و کتابت که به
زبان عربی و در سال ۳۹۴ ق، نوشته شده است.
کتاب با مقدمه‌ای مختصر از محققین، در اشاره به روش تحقیق آن، آغاز شده است.
این اثر از میان علوم بلاغی، تنها
بدیع را برگزیده و مطالب، در ده باب و هر باب در چندین فصل، ترتیب یافته است.
نویسنده، انواع بدیع را به ۳۵ نوع رسانده؛ یعنی خود ۶ نوع به آن افزوده است.
باب اول، در مورد موضوع علم بلاغت بوده و نویسنده پس از تبیین معنای
بلاغت و
فصاحت، به بیان فرق بین فصاحت و بلاغت پرداخته است.
از جمله مباحث این باب، عبارت است از: کلام حکما و علما در حدود بلاغت،
اختلاف مردم در
شعر و فنون آن، مشترکات
الفاظ، رأی جعفر بن یحیی در مورد بلاغت و...
باب دوم، در بیان فرق میان کلام خوب و بد بوده و از جمله مباحث آن، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
استعمال الفاظ غریب در
شعر، خطا بودن معنا، هجاء غیر مختار، هجاء جید و خبیث،
شناخت صنعت کلام و ترتیب الفاظ و...
از جمله مباحثی که در ابواب دیگر کتاب، به آن‌ها پرداخته شده است، عبارتند از: معرفت صنعت کلام و ترتیب الفاظ، کیفیت نظم کلام،
الفاظ رباعی و خماسی، ترتیب الفاظ، حسن نظم،
ایجاز و
اطناب، وجوه حذف،
سرقت شعری و قبح اخذ، فایده تشبیه، تشبیه به غیر ادات، تشبیه قبیح، تکافؤ،
تجانس، مقابله، تقسیم،
اشاره، مماثله، مبالغه،
کنایه، تذییل، ترصیع، ایغال، استشهاد و
احتجاج، تلطف و...
ابوهلال بیش از هرچیز به کتاب «الصناعتین» شهرت یافته است؛ زیرا این اثر را شاید بتوان در نقطه اوج منحنی تحولی نهاد که برای
تاریخ نقد ادبی ترسیم کرده‌اند. نقد که در سده‌های ۱ و ۲ ق با احکامی چون «هو
أشعر العرب» آغاز شد، در کتاب‌های طبقات ابن سلام و ابن قتیبه و نحوه گزینش و طبقه‌بندی ایشان، شکلی تازه یافت. جاحظ نیز به برخی از اصول علمی آن اشاره کرد، ابن تعز در کتاب «بدیع» قالب‌های نسبتا روشن‌تر و گسترده‌تر نقد و صنایع لفظی را عرضه کرد. ابن طباطبا در جست‌وجوی معیارهای
شعر برآمد تا سرانجام قدامة بن جعفر تحت تأثیر
خطابه ارسطو و دیگر موازین منطقی و فلسفی یونانی که در آن روزگار به عربی ترجمه می‌شد، کوشید معیارهای عاطفی و ذوقی نقد را کنار نهد و موازین خشک منطقی را جای‌گزین آن‌ها کند، اما آمدی در «الموازنة» و جرجانی در «الوساطة» باز احساس اصیل لغوی و عاطفه هنری و همچنین مقایسه میان داده‌های ادبی را به اصول منطقی قدامه ترجیح دادند. ابوهلال که در پایان این زنجیره قرار داشت، همه آن آثار را نیک فرا گرفته بود و بخش اعظم
کتاب او نقل آراء و عقاید گذشتگان است.
از کتاب «الصناعتین»، چنین استنباط می‌شود که مؤلف اندک‌اندک از نقد عاطفی و هنری دوری گزیده و قالب‌های فنی صنعت را بر آن‌ها ترجیح داده است؛ ازاین‌رو، سیمای ابن معتز و حتی قدامه در کتاب او از همه آشکارتر است و نیز پرارج‌ترین اشخاص در کتاب او، صنعت‌پردازانی چون صاحب و ابوتمام هستند.
هدف صنایع لفظی از آغاز، بیان جوانب فنی و هنری
قرآن کریم و سرانجام، اثبات
اعجاز آن است. ابوهلال نیز بر آن بوده است که نخست محسنات بدیعی را در
آیات الهی باز نماید.
از نظر برخی، کتاب «الصناعتین»، کتابی ادبی است؛ زیرا مجموعه عظیمی از زیباترین آثار نظم و نثر
عرب را دربر دارد. از دیدگاه برخی دیگر، کتابی است خشک و تباه‌کننده ذوق و در چشم دیگر افراد، کتابی است که برای صنعت‌آموزان، مفید و آسان است.
ابوهلال چند بار نام «صنعة الکلام» را در کتاب‌های خویش ذکر کرده و بروکلمان نیز آن را کتابی مستقل پنداشته است، اما قنازع باور ندارد که این کتاب چیزی غیر از «الصناعتین» باشد و حتی می‌پندارد که نام اصلی کتاب «الصناعتین»، همانا «صنعة الکلام» بوده است. از سوی دیگر، می‌دانیم که «الصناعتین» را به چندین نام دیگر نیز خوانده‌اند.
قنازع در اثبات نظریه خود بیشتر به این امر استدلال می‌کند که: هرگاه ابوهلال به موضوعی در «صنعة الکلام» ارجاع داده، آن موضوع عینا در «الصناعتین» یافت می‌شود و همچنین وی در مقدمه «
الصناعتین» تصریح می‌کند که در این کتاب، خواسته است هرچه را در باب «صنعة الکلام» مورد نیاز است، گرد آورد. از سوی دیگر وی هیچ‌گاه لفظ «صناعتین» را در آثار خویش به کار نبرده است و اساسا او به دو صنعت متفاوت قائل نبوده، بلکه
شعر و نثر و گفتار را رشته‌های سه‌گانه صنعت یگانه‌ای می‌پنداشته است؛ بنابراین، نباید پنداشت که «صنعة الکلام»، کتابی مستقل است.
تحقیق کتاب، توسط علی‌محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم صورت گرفته است.
فهرست مطالب،
اعلام،
شعر و
شعراء، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها، بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته، در مواردی نیز، توضیحاتی پیرامون برخی لغات، در آن‌ها داده شده است.
دانش‌نامه قرآن كريم، ج ۲، بهاءالدين خرم‌شاهى، ص ۱۳۸۳.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
