کتاب الاموال (قاسم بن سلام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الاموال»، اثر ابو عبید،
قاسم بن سلام (۱۵۴- ۲۲۴ ق)، در رابطه
با نظام مالی اسلام (مباحث مربوط به اموال مسلمانان، اعم از
زکات ،
خراج و
خمس )، به
زبان عربی می‌باشد.
در آغاز، شرح حال مؤلف که توسط
محمد خلیل هراس ، نوشته
شده، آمده و سپس متن اصلی «کتاب الاموال» ذکر
شده است.
متن اصلی، از هشمت کتاب به نام‌های «کتاب فیء و وجوه و راه‌های آن»، «کتاب سنن
فیء و
خمس و
صدقه »، «کتاب
اراضی فتح شده با جنگ و سنن و احکام آنها»، «کتاب
اراضی فتح شده با صلح و احکام آنها»، «کتاب مخارج
فیء و موارد مصرف آن»، «
کتاب اقطاع »، «
کتاب خمس و آداب و احکام آن »، «
کتاب صدقه و احکام و آداب آن » تشکیل گردیده و در چهار جزء گنجانده
شده است.
روش معمول مؤلف، در استنباط احکام، چنین است که وی پس از
کتاب و
سنت ، موافقت
با رای مشهور را اصل قرار می‌دهد و عمل به
قیاس را جایز نمی‌شمرد. او، حتی در برخورد
با حدیث نیز، گاه، خبری را که
با قول مشهور فقهاء ناسازگار باشد، نمی‌پذیرد. ابو عبید اجماع نسبتا صعب الوصول
شافعی را نیز
با شهرت فتوایی جایگزین ساخته و حتی شهرت فتوایی را در نقد اخبار و
تراجیح به کار می‌گیرد؛ روشی که ریشه آن را می‌توان در شیوه‌های کهن فقهی، جست وجو کرد. ابو عبید، نسخ کتاب را
با سنت ممکن می‌داند، ولی اساسا شیوه او بر آن بوده که تا حد امکان بر محکم بودن وعدم نسخ آیات پای فشارد.
مؤلف، قبل از ورود به مباحث کتاب اول، در دو باب اول، از تکالیفی که بر عهده امام و رهبر مسلمین نسبت به جامعه اسلامی و مسلمین و از طرف دیگر آنچه مسلمانان از وظایف، نسبت به پیشوای خود دارند، طی روایاتی سخن می‌گوید، سپس وارد مبحث بررسی دارایی دولت اسلامی و نظام‌های مالی که به سبب این دارایی پدید آمده، می‌شود و از بزرگ‌ترین موضوعات اقتصادی در تاریخ اسلام؛ یعنی موضوع
فیء ،
خمس و
صدقه که اموالی هستند نزد
ائمه مسلمین و بیشتر نظام‌های مالی
اسلام ، یا حول آنها می‌چرخد یا
با آنها پیوند دارد، بحث می‌کند.
هدف ابو عبید، در این اثر، بیان احکام فقهی فیء، خمس و
زکات بوده، نه تاریخ آنها؛ مع ذلک به ضرورت، برای استنباط احکام، به بعضی از وقایع تاریخی استشهاد نموده است.
کتاب اول، از
جزیه و
سنت در قبول آن بحث می‌کند. جزیه، به خراجی گفته می‌شود که بر اهل ذمه گذاشته می‌شود و آن را جزیه نام نهاده‌اند، چون مانع از کشتن
اهل ذمه می‌گردد. ابو عبید، جزیه را در زمره فیء قرار داده است.
کتاب دوم، در رابطه
با آداب فیء، خمس و
صدقه (زکات) است و مباحثی مانند اخذ جزیه از عرب‌های اهل کتاب، اخذ
جزیه از
مجوس (زرتشتی‌ها)، اشخاصی که جزیه بر آنها
وجب است و افراد استثناء
شده از این حکم، مقدار و اندازه جزیه، آسان گیری و مدارا در گرفتن جزیه، حکم جزیه در صورت اسلام آوردن اصل ذمه، گرفتن
خمر و
خوک به عنوان جزیه و... را مطرح می‌کند.
کتاب سوم، در مورد
اراضی فتح شده و سنن و احکام آنهاست. در این کتاب، از مباحثی همچون سرزمین‌هایی که
با جنگ و زور
فتح می‌شوند، اهل ذمه در چنین سرزمین‌هایی چه چیزهایی را می‌توانند احداث کنند و چه چیزهایی را نمی‌توانند، حکم اسرای
مشرک و... سخن به میان آمده است.
کتاب چهارم، در مورد حکم سرزمین‌هایی است
اهل ذمه ، آنها را بدون کم‌ترین مقاومت در برابر سپاه
اسلام ، تسلیم می‌نمودند و
با مسلمانان پیمان
صلح منعقد می‌کردند.
ابو عبید، قائل به این است که اینها جزء
فیء محسوب می‌شوند و
غنیمت نیستند. در این کتاب، مباحثی از قبیل وفای به پیمان
با اهل
صلح و آنچه بر مسلمین در این مورد
واجب است، شروطی که در صورت
مصالحه بر اهل ذمه مقرر می‌شود، حکم
اراضی اهل ذمه در صورت مسلمان شدن و... بررسی می‌شود.
کتاب پنجم، در باب مخارج و موارد مصرف فی ء است و از مطالبی همچون حکم تقسیم فی ء و شناخت کسانی که در آن حق دارند، مقدار ف ء برای هر کدام از صاحبان حق و کسانی که زودتر از دیگران فی ء به آنها عطا می‌شود و... بحث می‌کند.
کتاب ششم، در زمینه احکام مربوط به اقطاع و احیاء و آب‌های
اراضی است.
اقطاع، به این معناست که حکمران و رهبر مسلمین، زمینی را به کسی واگذارد تا از آن او گردد؛ این گونه زمین‌ها را قطایع می‌گویند و مفردش
قطیعه است. ابو عبید، در ضمن این کتاب، به بعضی از وقایع تاریخی این بحث اشاره می‌کند.
کتاب هفتم، در باره
خمس و احکام و سنن آن است و از مباحثی همچون
انفال و مصادیق آن، سهم
نبی -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم- از
خمس ، سهم
ذی القربی از خمس،
خمس معادن و گنجینه‌ها و دفینه‌ها و... سخن می‌گوید.
کتاب هشتم، در باره
صدقه و احکام و سنن آن است. در این کتاب، مباحثی همچون فضیلت‌های صدقه و ثواب پرداخت آن،
منع صدقه و سخت گیری در مورد حبس آن، حد
نصاب زکات شتران و آداب آن، حد نصاب زکات
گاو و آداب آن،
حد نصاب صدقه گوسفندان ، زکات اموال شرکایی که مال آنها
با هم مخلوط است، صدقه
مال یتیم و... مطرح
شده است.
تعلیقاتی که محقق اثر، محمد خلیل هراس، در پاورقی‌ها ذکر نموده است، بسیار بااهمیت و روشن کننده عبارات مهم متن است و این موارد، از قبیل ترجمه اعلام، شرح لغات و توضیح عبارات متن و... است.
در پایان کتاب، فهرست مطالب، به طور مفصل و کامل درج
شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
