کاربردهای ذکر در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«
ذکر» در
لغت، حفظ شیء و خلاف
نسیان است. کلمه «ذکر» در
قرآن برای هفت معنای مختلف به کار رفته است. از این جهت،
مشترک لفظی است و با قرینه می‌توان معانی مورد نظر را به دست آورد. اضافه «اهل» به «الذکر»، معنای منحصری را افاده می‌کند.
روایات شیعه، «
اهل ذکر» را در
اهل بیت (علیه‌السّلام) منحصر می‌کنند و در این زمینه به
متواتر یا حداقل
متظافرند.
در منابع
اهل سنت، درباره اهل ذکر پانزده نظریه مطرح شده است که آن‌ها را می‌توان در سه نظریه عمده خلاصه کرد: «
اهل کتاب به طور اعم یا اخص»، «اهل قرآن» و «اهل بیت». روایات اهل سنت به دو گروه تقسیم شده است: سند گروه اول از
صحابه و
تابعین است و سند گروه دوم به شخص
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیتش همچون
امام علی،
امام باقر و
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌رسد. لذا گروه دوم از حیث سند و متن قوی تر و صحیح تر به نظر می‌رسد و با دیدگاه شیعه کاملا انطباق دارد.
ذکر در لغت به معنای «حفظ الشیء» و خلاف نسیان
به کار رفته است.
راغب اصفهانی می‌گوید:
الذکر، یادآوری است. گاهی چیزی را به یاد می‌آورید و مراد از آن حالتی است در
نفس که
انسان به وسیله آن چیزی را که
معرفت و شناخت آن را قبلا حاصل کرده است، حفظ می‌کند.
ذکر و یادآوری مانند حفظ کردن است و واژه حفظ به اعتبار به دست آوردن و یا دریافتن چیزی گفته می‌شود، ولی ذکر به اعتبار حضور در
ذهن و به خاطر آوردن آن است. گاهی نیز ذکر را برای حضور در دل و سخن، هر دو، به کار می‌برند. از این جهت گفته می‌شود که ذکر دو گونه است: قلبی و دیگری زبانی. هر یک از این یادآوری‌ها هم دو نوع است؛ اول: یاد و ذکری که بعد از فراموشی است. دوم: ذکری که پس از فراموشی نیست، بلکه برای ادامه حفظ کردن و به خاطر سپردن است.
در برخی از منابع نیز آمده است که اصل واحد در این ماده، همان تذکر و یادآوری در قبال
غفلت و نسیان است.
ذکر در قرآن برای معانی مختلفی به کار رفته است. با بررسی
آیات ویژه ذکر، هفت معنا برای آن یافت می‌شود که عبارت‌اند از:
۱. در آیه ۹
سوره حجر،
ذکر به معنای «قرآن» آمده است.
۲. در آیه ۶۳
سوره اعراف،
ذکر به معنای «
حکم» به کار رفته است.
۳. همچنین در آیه ۲۵
سوره قمر به معنای «
وحی» به کار رفته است.
۴. در آیه ۱۸
سوره فرقان به معنای «یاد» استعمال شده است.
۵. در آیه ۱۰
سوره طلاق،
معنای ویژه ذکر برای «
رسول» استعمال شده است.
۶. در آیه ۵
سوره شعرا،
به معنای «
پند و
نصیحت» به کار رفته است.
۷. در آیه ۲۴
سوره انبیا،
به معنای «سخن» آمده است.
با بررسی آیات به دست می‌آید که کلمه «ذکر»، مشترک لفظی است و باید با کمک
قرینه، معنای مورد نظر را به دست آورد. در
آیه ذکر، «اهل» به «ذکر» اضافه شده است. هر جای قرآن واژه «اهل» به لفظی اضافه شده باشد، آن را از معنای عام خارج ساخته و به معنای مخصوصی محدود کرده است. اهل کتاب
و اهل بیت
از آن جمله‌اند.
دانشنامه کلام و عقاید، برگرفته از مقاله «کاربردهای ذکر در قرآن».
