چاه روحاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چاه رَوْحاء چاهی در جنوب غرب
مدینه است. طبق گزارش سیره‌نویسان، هنگام رفتن
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای
غزوه بدر، به سمت چاه روحاء عزیمت کرد و ضمن استراحت در سر این چاه، از آب آن نوشید.
چاه روحاء در وادی‌ای به همین نام، در ۷۴ کیلومتری جنوب غربی
مدینه قرار داشته است.
این وادی، به سبب وجود چاه‌های متعدد
و نیز داشتن هوای مناسب،
از منزلگاه‌های مورد توجه کاروان‌ها، میان
مکه و مدینه، بوده است. تواریخ محلی مدینه، از سده ششم تا منابع معاصر که معمولاً چاه‌های مدینه مرتبط با
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را معرفی کرده‌اند، هیچ‌کدام از چاه روحاء نام نبرده‌اند و سخنی مبنی بر نسبت این چاه با سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به میان نیاورده‌اند. این مطلب، نشانه وجود این چاه در خارج مدینه است. در عین حال، در سفرنامه‌های فارسی
دوره قاجاریه، از چاه روحاء به عنوان یکی از منازل از مکه به مدینه معرفی شده که پیش و پس از آن، به ترتیب، منازل
بئر شریوف و
بئر علی قرار داشته است.
فرهاد میرزا تصریح می‌کند که به سر چاه روحاء که آب داشته، رفته، ولی چاه عمیق بوده است.
بقایای این چاه اکنون در
منطقه الروحاء مدینه موجود است و در کنار آن مسجدی بنا شده است.
بر اساس گزارشی، تُبع اسعد حمیری، از پادشاهان یمن، در نیمه اول قرن پنجم میلادی، هنگام بازگشت از مدینه، کنار چاه روحا به استراحت پرداخت و آنجا را روحا نامید.
در برخی گزارش‌ها درباره غزوه بدر، گفته‌اند: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در شب چهارشنبه، نیمه رمضان، به روحاء رسید و در آنجا مدتی استراحت کرد و نماز خواند.
این مورد هم در نامگذاری این محل به روحاء می‌تواند مؤثر باشد.
سمهودی، با آوردن اطلاعات متقدمان درباره موقعیت جغرافیایی این ناحیه، نتیجه گرفته که روحاء نام یک
خشکرود (
وادی) بوده است.
از آنجا که وادی روحاء، از وادی‌های خوش آب و هوای مدینه بود و در سخنی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز بر آن تصریح شده،
گاه چاه روحاء را با نام چاه سجسج (هوای معتدل)
هم می‌شناسند.
به هر صورت، چاه روحاء را به سبب استقرار در
منطقه‌ای خوش آب و هوا، بهشتی وصف کرده‌اند.
مؤید این مطلب، گزارش سخنی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است در این‌که وادی روحاء از وادی‌های بهشتی است.
به هر صورت، محل دقیق چاه، نام حفرکننده و تاریخ حفر آن، در منابع، گزارش نشده و تنها به سبب ذکر نام این چاه، در یکی از غزوات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از آن یاد شده است.
طبق گزارش سیره‌نویسان، هنگام رفتن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای
غزوه بدر، بعد از توقف در
چاه سقیا، به سمت چاه روحاء عزیمت کرد و ضمن استراحت در سر این چاه، از آب آن نوشید.
واقدی (م،۲۰۷ق.) به نمازخواندن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روحاء تصریح کرده و افزوده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آنجا، برای نجات مردم از بزرگان
قریش، دعا کرد و فرمود: «این سَجسَج برترین وادی‌های
عرب است».
در آگاهی متفاوتی،
عُمیر بن سلمه گزارش داده که در یک ماموریت، به همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، از برخی آب‌های روحاء که محصور در بستان‌ها و باغ‌هایی بوده، گذشته‌اند
که به احتمال می‌تواند منظور همین چاه روحاء باشد.
در نقل نبوی از عبور کردن و نماز خواندن
حضرت موسی در اینجا یاد شده، و گفته شده است: «هفتاد پیامبر بزرگ در این محل
نماز خوانده‌اند». مسلمانان بعدها همین جا یا جایی در نزدیکی آن را به
مسجد شرف الروحا تبدیل کردند.
اشاره شده در ناحیه روحاء و در مجاورت چاه، آثار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جا مانده است، ولی نوع آثار را مشخص نکرده‌اند. نیز از وجود دو قصر و چاه‌های بسیار، از جمله چاهی معروف به
چاه مروان که در مجاورت آن برکه‌ای از
هارون الرشید تعبیه شده و
چاه عثمان بن عفان و چند چاه دیگر در روحاء، خبر داده‌اند.
برخی گزارش‌ها حاکی است که در وادی روحاء چاه‌های متعددی وجود داشته که به تدریج، با هجوم سنگریزه‌ها، پر شده و تنها چاه روحاء باقی مانده است.
طبق گزارش
ابن‌جبیر (م،۶۱۴ق.) از میانه منزلگاه بدر به
منزلگاه صَفرا، او به چاهی به نام
چاه ذات العَلَم برخورد کرده که گفته شده
علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) در آنجا با جنیان جنگیده و به نام روحاء شناخته می‌شود.
گزارش
ابن‌بطوطه (م،۷۷۹ق.) هم مؤید این است که در روحاء چاهی به نام ذات العلم وجود داشته است.
برخی دیگر ذات العلم را سمت مقابل روحاء توصیف کرده‌اند.
(۱) احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم: محمد بن احمد المقدسي (م,۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولي، ۱۴۱۱ق.
(۲) الازمنة و الامکنه: احمد المرزوقي (م,۴۲۱ق.)، به کوشش المنصور، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق.
(۳) اسد الغابه في معرفة الصحابه: علي بن محمد بن الاثير (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بيروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
(۴) امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علي المقريزي (م,۸۴۵ق.) به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۲۰ق.
(۵) البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بيروت، مکتبة المعارف، ۱۴۱۱ق.
(۶) تاريخ المدينة المنوره: عمر بن شبه النميري (م,۲۶۲ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
(۷) تذکرة بالاخبار عن اتفاقات الاسفار (رحلة ابن جبير): محمد بن احمد بن جبير (م,۶۱۴ق.)، ابوظبي، بيروت، المؤسسة العربية دارالسويدي، ۲۰۰۸ م.
(۸) حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
(۹) الرحلات المغربية و الاندلسيه: عواطف محمد يوسف نواب، الرياض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۷ق.
(۱۰) رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار في غرائب الامصار و عجائب الاسفار): ابن بطوطه (م,۷۷۹ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، ۱۴۱۷ق.
(۱۱) الروض الانف في شرح السيرة النبوية لابن هشام: عبدالرحمن بن عبدالله السهيلي (م,۵۸۱ق.)، به کوشش عبدالرحمن الوکيل، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۱۲ق.
(۱۲) سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م,۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۴ق.
(۱۳) سفرنامه سيف الدوله (سفرنامه مکه)، سيف الدوله سلطان محمد (قرن ۱۴ق.) تهران، نشر ني، ۱۳۶۴ش.
(۱۴) سفرنامه فرهاد ميرزا (هداية السبيل و کفاية الدليل): فرهاد ميرزا معتمد الدوله، تصحيح غلام رضا طباطبايي، تهران، علمي، ۱۳۶۶ش.
(۱۵) سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين فراهاني (قرن ۱۴ق.)، به کوشش گلزاري، تهران، فردوسي، ۱۳۶۲ش.
(۱۶) مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م,۷۳۹ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، ۱۴۱۲ق.
(۱۷) المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق.
(۱۸) معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م,۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۱۹) معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م,۴۸۷ق.)، به کوشش
السقاء، بيروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۲۰) المغازي: محمد بن عمر الواقدي (م,۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ۱۴۰۹ق.
(۲۱) المغانم المطابه: محمد بن يعقوب فيروز‌آبادي (م,۸۱۷ق.)، به کوشش حمد الجاسي، الرياض، دار اليمامة، ۱۳۸۹ق.
(۲۲) موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م,۱۲۹۰ق.)، القاهرة، دار الآفاق العربية، ۱۴۲۴ق.
(۲۳) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م,۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «چاه روحاء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۶/۱.
