چالش‌های اخلاقی سرگرمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
با پیشرفت علم و فناوری چالش‌های متعددی در عرصه
سرگرمی برای نوع
بشر به وجود آمده است که شایسته است این چالش‌ها از منظر اسلامی بررسی شوند تا راه و روش صحیح برون‌رفت از این چالش‌ها مشخص شود. این تحقیق با
روش توصیفی تحلیلی، در پی شناسایی این چالش‌ها و پیدا کردن راه برون‌رفت از آنها است.
در این تحقیق به این نتیجه رسیدیم که حوزه‌های مهم چالشی مرتبط با سرگرمی عبارت‌اند از: ابهام در موضوع اخلاقی در عرصه سرگرمی، ندانستن
حکم اخلاقی در عرصه سرگرمی، مشکل تطبیق معیارهای کلی اخلاقی در عرصه سرگرمی، چالش‌هایی که مربوط به ویژگی‌های اشخاص یا ویژگی‌های جوامع هستند.
در تحقیقات انجام گرفته در مورد
اوقات فراغت، برخی به موضوع سرگرمی از منظر اسلامی و برخی به موضوع
سبک زندگی اسلامی و یا جایگاه اوقات فراغت در
سبک زندگی پرداخته‌اند و در خصوص چالش‌های اخلاقی مرتبط با سرگرمی و عناصر تاثیرگذار و تاثیرپذیر سبک زندگی اسلامی در این چالش‌ها تحقیق مستقلی صورت نگرفته است؛ حال آنکه نحوه گذران اوقات فراغت در عصر حاضر و در جوامع جدید به مقوله‌ای اساسی در سبک زندگی
و شاخصی برای توسعه‌یافتگی تبدیل شده است.
سرگرمی به عنوان میلی طبیعی و فعالیتی لذت‌بخش دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است از جمله اینکه در سبک زندگی امروزی امری پرمخاطب، محسوب و به وسیله آن مخاطب آسان‌تر از دلایل پیچیده علمی و اعتقادی اقناع و راضی می‌شود؛ با توجه به همین ویژگی‌ها، گروه‌ها و نهادهای مختلف اجتماعی سعی دارند با
استفاده از سرگرمی‌ها، انسان‌ها را به اهداف مشروع و یا نامشروع خود سوق دهند علاوه بر این چالش‌های جدید متعدد دیگری نیز در این عرصه برای بشر به وجود آمده که شایسته است این چالش‌ها از منظر اسلامی بررسی شوند. این پژوهش در پی روشن کردن برخی از مهم‌ترین
چالش‌های اخلاقی در عرصه سرگرمی و ارتباط این چالش‌ها با مؤلفه‌های سبک زندگی و راه برون‌رفت از این چالش‌ها است.
اطلاعات این مقاله با
روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است و از حیث هدف این تحقیق، تحقیقی کاربردی (Applied Research) محسوب می‌شود. در این مقاله سؤال اصلی این است که چالش‌های اخلاقی مرتبط با سرگرمی بر چه عناصری از سبک زندگی اسلامی تاثیر می‌گذارد و از چه عناصری از سبک زندگی اسلامی تاثیر می‌پذیرد؟ به این سؤال سؤالات متعدد دیگری نیز اضافه می‌شوند مانند اینکه سرگرمی به چه معناست سبک زندگی و مؤلفه‌های آن چیست؟ چالش اخلاقی به چه معناست؟ چه چالش‌هایی در عرصه سرگرمی وجود دارد؟ بر این اساس در این مقاله ابتدا مفاهیم سرگرمی، سبک زندگی و چالش اخلاقی مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس به مؤلفه‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر سبک زندگی در چالش‌های اخلاقی مرتبط با سرگرمی پرداخته می‌شود.
هر چند در ابتدا تعریف سرگرمی (Amusement/Entertainment) امری ساده به نظر می‌رسد؛ اما به دلیل اینکه سرگرمی از مفاهیم اجتماعی است و تعریف آن پیرو فهم اجتماع از سرگرمی است؛ ارائه تعریفی دقیق از سرگرمی چندان آسان نیست. در زبان عربی معادل سرگرمی،
لَهو، هِوایَه، اُشغولَه، تَسلِیَه
گفته شده است و در زبان فارسی به اشتغال، توجه، کاری که شخص را مشغول سازد، آنچه سبب وقت‌گذرانی و
تفریح باشد از انواع
بازی،
ورزش،
سینما و
تئاتر معنا شده است.
به نظر می‌رسد سرگرمی را می‌توان این گونه تعریف کرد:
حالتی نفسانی و نوعی گذران اوقات فراغت است که گاه به خودی خود و فارغ از دیگر امور زندگی ارزش دارد و به صورت اختیاری (فعالانه یا منفعلانه) و به قصد اموری چون ایجاد تفریح، تنوع، استراحت و شکوفایی فردی و اجتماعی صورت می‌پذیرد.
از این تعریف نکات زیر را می‌توان فهمید:
- سرگرمی امری است که هم جنبه ذهنی (حالت نفسانی) و هم جنبه خارجی (گذران اوقات فراغت) دارد.
-
فعالیت فراغتی اعم از سرگرمی است؛ چراکه سرگرمی تنها یک نوع از شیوه‌های گذران اوقات فراغت است.
- فعالیت فراغتی می‌تواند هدف دیگر امور زندگی از جمله کار باشد و گاه ارزش ذاتی دارد.
- مشغول شدن به سرگرمی‌ها با اختیار و اراده فرد، گاه به صورت فعال و گاه به صورت منفعل صورت می‌پذیرد که منظور از سرگرمی فعالانه آن سرگرمی است که از خشنود کردن امیال انسان حاصل می‌شود و در مقابل منظور از سرگرمی منفعلانه آن سرگرمی است فرد با رهایی از رنج‌های جسم و روان سرگرم می‌شود.
- پاره‌ای از فواید سرگرمی عبارت‌اند از: ایجاد تفریح و شادمانی، تنوع و تفنن، شکوفایی فردی و اجتماعی، استراحت، رفع غم و خستگی، گریز از یکنواختی.
مفهوم سبک زندگی (Life style) به صورت علمی در جهان غرب در سده گذشته مطرح شده و با نام
آلفرد آدلر (Alfred Adler) (۱۹۳۷-۱۸۷۵) روانشناس اتریشی، پیوند خورده است. هرچند مفهوم سبک زندگی در آثار دیگران مورد
استفاده قرارگرفته اما این اصطلاح در آثار آدلر محوریت یافته است.
در یک تعریف سبک زندگی این‌گونه معنا شده است:
الگوی همگرا (کلیت تامی) یا مجموعه منظمی از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع‌های اجتماعی و دارایی‌ها که فرد یا گروه بر مبنای پاره‌ای از تمایلات و ترجیح‌ها (سلیقه‌اش) و در تعامل با شرایط محیطی خود ابداع یا انتخاب می‌کند.
یکی از موضوعات اصلی
علم اخلاق (ethics) مسائل چالش‌خیز اخلاقی است. برای
تصمیم‌گیری اخلاقی (Moral decision making) در این‌گونه مسائل احتیاج به در نظر گرفتن جوانب زیادی است که باید متخصصین اخلاق آنها را بررسی کنند. در همین زمینه مصادیق متعددی از
چالش‌های اخلاقی وجود دارد برخی از مهم‌ترین این مصادیق چالش‌های ناشی از ابهام در موضوع حکم اخلاقی،
تعارض اخلاقی،
تزاحم اخلاقی و
معمای اخلاقی هستند. نگارنده در این بخش اجمالاً به توضیح هر یک از این موارد می‌پردازد.
یکی از موارد چالش‌خیز اخلاقی، ابهام در موضوع اخلاقی است. وقتی موضوع یک حکم اخلاقی مبهم و نامشخص باشد حکم آن نیز مبهم و نامشخص خواهد بود؛ چراکه احکام با توجه به ویژگی‌های موضوعات وضع می‌شوند. این قبیل چالش‌ها بیشتر در موضوعاتی که با پیشرفت فناوری به وجود می‌آیند رخ می‌دهند؛ مثلاً ابهام در موضوعاتی چون
شبیه‌سازی،
اجاره رحم و
تغییر جنسیت و امثال آن باعث چالش اخلاقی در هنگام تعیین احکام اخلاقی مربوط به آنها می‌شوند.
در مورد تعارض اخلاقی تعاریف متعددی شده است. مثلاً
اتکینسون (R F. Atkinson) می‌گوید: تعارض اخلاقی رابطه میان دو
تکلیف اخلاقی متفاوت است که به یک اندازه اعتبار دارند.
فرامرز قراملکی در تعریف تعارض اخلاقی می‌نویسد: مراد از تعارض اخلاقی موقعیتی است که در آن خود را بر سر دو راهی می‌یابیم: از طرفی گویی راه سوم وجود ندارد و از طرف دیگر انتخاب هر یک از آن دو به نحوی خلاف اخلاق می‌نماید.
به نظر می‌رسد که مفهوم تعارض و تزاحم اخلاقی قابل تفکیک هستند و بین آن دو می‌توان تفاوت گذاشت؛ مثلاً می‌توان گفت تعارض در مقام جعل احکام اخلاقی است و تزاحم در مقام عمل به این احکام است؛ همچنین در تعارض اخلاقی تنها یکی از احکام اخلاقی صحیح است اما در تزاحم اخلاقی تمامی احکام اخلاقی در اطراف تزاحم صحیح هستند و تنها در مقام عمل فرد دچار نوعی تزاحم و مشقت اخلاقی می‌شود.
نکته دیگر اینکه می‌توان مفهوم تزاحم یا تعارض اخلاقی را اعم از چالش اخلاقی تعریف کرد؛ توضیح اینکه در برخی از تزاحمات و تعارضات اخلاقی با اندک تاملی راه حل برای آنها پیدا می‌شود در این موارد دیگر چالش اخلاقی وجود نخواهد داشت؛ مثلاً در جایی که انسان بین
هتک حرمت والدین و ضرر مالی اندک مخیر شده است و دوری از هتک حرمت والدین به‌وضوح بر ضرر مالی اندک ترجیح دارد؛ هرچند این ترجیح یک مسئله اخلاقی مهم است و می‌توان آن را مصداقی از تزاحم اخلاقی دانست؛ اما از این حیث که با ضرر مالی اندکی در تزاحم است و یکی از دو تکلیف اخلاقی به‌وضوح بر دیگری ترجیح دارد، چالش اخلاقی محسوب نمی‌شود.
در مورد معماهای اخلاقی نیز گفته شده که از آنها در مباحث
رشد اخلاقی برای سنجش میزان رشد اخلاقی
استفاده می‌شود و مبدع این روش هم
ژان پیاژه (Jean Piaget) روانشناس معروف فرانسوی بوده است.
این معماها مسائل اخلاقی هستند که برای حل آنها نیاز به تفکر و تامل وجود دارد و راه حل آنها به سادگی به ذهن خطور نمی‌کند.
برای شناختن مؤلفه‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر سبک زندگی در چالش‌های اخلاقی مرتبط با
سرگرمی ابتدا باید مراد از مؤلفه‌های سبک زندگی مشخص و سپس چالش‌های اخلاقی در حوزه سرگرمی شناسایی شود.
منظور ما از مؤلفه سبک زندگی اموری است که مصداق واقعی سبک زندگی محسوب می‌شود؛ بنابراین اموری که خارج از تعریف سبک زندگی هستند و بر آن تاثیرگذارند مانند
وراثت، آب و هوا، نژاد و امثال آن مؤلفه سبک زندگی محسوب نمی‌شوند.
روانشناسان و جامعه‌شناسان در تبیین این مؤلفه‌ها، بدون ادعای حصر و محدود بودن آنها به این تعداد، برخی از آنها را نام برده‌اند که با رعایت اختصار به آنها اشاره می‌شود: شیوه‌های
گذران فراغت و
تفریح، نحوه بازی کردن، شیوه تغذیه،
خودآرایی (نوع پوشاک و پیروی از مد)، نوع مسکن (محل سکونت، دکوراسیون، معماری و اثاثیه)، نوع وسیله حمل و نقل، اطفار (رفتار حاکی از نجیب زادگی یا دست‌ودل‌بازی و سیگار کشیدن در محافل عمومی، تعداد مستخدمان و آرایش آنها) الگوهای مصرف، نحوه صحبت، نگرش‌ها و الگوهای مربوط به نقاط تمرکز علاقه‌مندی در جنبه‌های فرهنگ مانند امور
جنسی، عقلانیت،
دین،
خانواده، میهن‌پرستی، آموزش، هنرها و ورزش‌ها، مؤلفه‌های که از فناوری‌های مدرن ناشی می‌شوند مانند نحوه
استفاده از خودرو یا خودروهای خانواده، یخچال، ماشین لباسشویی،
ماهواره،
کامپیوتر،
موبایل و
تلویزیون.
به گفته
مهدوی کنی می‌توان مؤلفه‌های سبک زندگی را در چهار گروه تقسیم کرد: اموال (سرمایه‌ای و مصرفی)، فعالیت‌ها (عادات، شغل، گذران فراغت و غیره)، نگرش‌ها و گرایش‌ها و روابط انسانی (از بین فردی گرفته تا اجتماعی).
روشن است که طبق این تقسیم‌بندی و تصریح بسیاری از روانشناسان و جامعه‌شناسان انتخاب سرگرمی‌ها و شیوه پرداختن به آنها خود مؤلفه‌ای از سبک زندگی محسوب می‌شود. قبل از وارد شدن به بحث لازم است دو نکته در مورد مباحث پیش رو توضیح داده شود:
- اول اینکه با توجه به اینکه تقسیم‌بندی مؤلفه‌های سبک زندگی عام است و شیوه گذران فراغت خود بخشی از اقسام این مؤلفه‌ها محسوب می‌شود؛ به نظر می‌رسد بهتر است مباحث حول تقسیماتی که در مورد چالش‌های اخلاقی در عرصه سرگرمی است صورت پذیرد تا از نظم نسبی برخوردار باشد. در همین خصوص ابتدا در هر چالش اخلاقی مؤلفه‌های تاثیرگذار و سپس مؤلفه‌های تاثیرپذیر سبک زندگی از این چالش مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- دوم اینکه در این مباحث از کتاب تعارض اخلاقی و دانش اصول فقه
استفاده شده است؛ مباحث
استفاده شده از این کتاب، در مورد منشا تعارض‌های اخلاقی است و نگارنده برخی از این موارد را به عنوان چالش اخلاقی در عرصه سرگرمی تطبیق داده و مواردی را نیز بر آنها افزوده است.
با توجه به آنچه گذشت برخی از چالش‌هایی که در عرصه سرگرمی از منظر اسلامی به ذهن نگارنده می‌رسد عبارت‌اند از:
یکی از منشاهای چالش اخلاقی ابهام در موضوعی است که دارای حکم اخلاقی است. در این زمینه موضوعات مبهمی در عرصه سرگرمی‌های امروزی وجود دارد؛ مانند اینکه اشیاء مجازی چه هستند؟ حریم خصوصی در
فضای مجازی چیست؟ سرگرمی در فضای مجازی به چه معناست؟ و امثال آن. به این مشکلات چالش‌هایی که از گذشته در این زمینه، در علم اخلاق یا
جامعه‌شناسی و
روانشناسی وجود داشته نیز اضافه می‌شوند؛ مانند اینکه مفهوم
سرگرمی به چه معنا است؟ آیا قصد و انگیزه شخص در صدق عنوان سرگرمی بر فعالیت
انسان تاثیرگذار است؟ در
شرع از سرگرمی به چه چیز تعبیری شده است؟ آیا
لهو و
لعب همان سرگرمی و بازی هستند یا نوع خاصی از آن محسوب می‌شوند؟ بدین ترتیب فارغ از اینکه حکم اخلاقی سرگرمی چیست و چه سرگرمی‌ای اخلاقی محسوب می‌شود، موضوع این احکام نیز چندان مشخص نیست.
آنچه ابهام در این زمینه را بیشتر می‌کند
استفاده از ماشین‌آلات جدید در سرگرمی‌ها در سبک زندگی امروزی است. چگونگی
استفاده از این وسایل خود مؤلفه‌ای از مؤلفه‌های سبک زندگی امروزی محسوب می‌شود که هم بر چالش‌های اخلاقی در این زمینه تاثیر می‌گذارد و هم از این چالش‌ها تاثیر می‌پذیرد. اینک به بررسی این مؤلفه‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر می‌پردازیم.
هنگامی که موضوعی اخلاقی در عرصه سرگرمی مبهم باشد چگونه می‌توان در زندگی خویش با آن برخورد کرد؟ آیا به خاطر عدم آشنایی با این موضوعات از خرید وسایل مرتبط با آن باید صرف‌نظر کرد؟ جذابیت زیاد سرگرمی‌ها و
استفاده فراوان از آنها چه تاثیری بر نادیده گرفتن این موضوعات مبهم اخلاقی دارد؟ این‌ها سؤالات متعددی است که در یک چالش اخلاقی به نام ابهام در موضوع اخلاقی در عرصه سرگرمی مطرح می‌شود. بدون شک سبک زندگی افراد و مقدار درگیری آنها با موضوعات جدید در عرصه سرگرمی هم بر تشدید چالش‌های اخلاقی در این زمینه تاثیرگذار است و هم از آن تاثیر می‌پذیرد.
در حوزه تاثیرگذاری این مؤلفه‌ها به عنوان نمونه از سویی
استفاده از کامپیوتر فرد را با واقعیت مبهمی به نام حریم خصوصی در فضای مجازی آشنا می‌کند و از سوی دیگر تحقیقات جامعه‌شناسان نشان می‌دهد که
استفاده بی‌رویه از کامپیوتر و محیط‌های مجازی
[که عموماً به قصد تفریح و سرگرمی صورت می‌گیرد
] در بین نوجوانان و جوانان وجود دارد.
این ابهام به همراه
استفاده زیاد از وسایل ارتباط جمعی چون کامپیوتر (به عنوان مؤلفه‌ای از سبک زندگی) خود موجب تشدید درگیری فرد با چالشی به نام رعایت حریم خصوصی در فضای مجازی می‌شود که این مسئله خود موجب چالش‌های متعدد دیگری نیز می‌شود.
در حوزه تاثیرپذیری مؤلفه‌های سبک زندگی از این چالش نیز می‌توان به عنوان نمونه به نگرش افراد نسبت به بازی کودکان در محیط مجازی اشاره کرد. برخی افراد ممکن است ورود کودکان را به محیط مجازی به علت ناامنی حاصل از عدم رعایت
حریم خصوصی جایز ندانند و عده‌ای ممکن است سیاست‌مداران را از این کار منع کنند و امثال آن. ذکر این نکته نیز لازم است که نگرش افراد و جامعه به این موضوعات مؤلفه‌ای از سبک زندگی محسوب می‌شود و همچنان که قبلاً نیز گفتیم یکی از حوزه‌ها و بخش‌های مهم سبک زندگی نگرش افراد است. همچنین ما حداقل بخشی از این چالش‌ها را ناشی از نشناختن موضوعات جدیدی چون حریم خصوصی می‌دانیم و ممکن است دلایل دیگری نیز در این زمینه وجود داشته باشند.
این چالش ناشی از
نظام اخلاقی و باورهایی است که خوب و بد را برای افراد ترسیم می‌کند. در همین زمینه ندانستن حکم اخلاقی سرگرمی، خود به چالش اخلاقی می‌انجامد، مثلاً در دنیای امروز گرایش به
مصرف‌گرایی و پرداختن به سرگرمی، در مقابل گرایش به تولید و کار، دارای ارزش ذاتی شده و هدف و آرمان بسیاری از افراد و جوامع رسیدن به احساس خوشی و رفاه بیشتر است.
برخی از منتقدان در انتقاد از این وضع گفته‌اند که کار و تولید اخلاقاً خوب و شایسته هستند و فراغت و سرگرمی اموری هستند که به دنبال کار و تولید دارای اهمیت و ارزش می‌شوند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود این چالش اخلاقی که مورد توجه منتقدان نیز قرار گرفته با حکم اخلاقی در این زمینه در ارتباط است. آیا سرگرمی به تنهایی ارزشی ذاتی دارد؟ آیا کار به تنهایی ارزش ذاتی دارد؟ و یا هر دو آنها؟
چالش دیگر در این زمینه در منابع دینی به چشم می‌خورد اینکه معیار اخلاقی بودن سرگرمی‌ها چیست؟ آیا سرگرمی‌ای که وهمی و تخیلی است و انسان را به این امور سوق می‌دهد شرعاً ناپسند است؟
از آنجا که در
علم اخلاق و نیز در عقاید عموم مردم، نظرات متعددی پیرامون معنا و مفهوم خوبی و بدی، معیار خوبی و بدی و امثال آن وجود دارد یکی از عمده‌ترین چالش‌های اخلاقی در تمام عرصه‌های زندگی انسان از جمله سرگرمی‌ها ندانستن حکم اخلاقی در عرصه مورد نظر است.
همچنان که قبلاً در تعریف سبک زندگی نیز گفته شد بینش‌ها (ادراکات و معتقدات) و گرایش‌ها (ارزش‌ها، تمایلات و ترجیحات) نیز جزئی از مفهوم سبک زندگی هستند و مثلاً اعتقاد به اینکه خوب چیزی است که سودآور است خود مؤلفه‌ای از سبک زندگی افراد در جوامع سرمایه‌داری محسوب می‌شود. بر طبق این اعتقاد صنعت سرگرمی با هدف تولید ثروت در این جوامع شکل گرفته است.
چالش اخلاقی در این زمینه هنگامی است که یک سرگرمی ثروت‌آور باشد و از سوی دیگر آن سرگرمی در تزاحم با
اصل اخلاقی دیگری مانند حفظ کرامت انسانی باشد. در این صورت حکم اخلاقی آن سرگرمی ثروت‌آور چیست؟ مثلاً سرگرمی در عرصه سینما و تلویزیون درآمد فراوانی برای شرکت‌های سرمایه‌گذار در این زمینه دارند اما در عین حال محصولاتی که در عرصه سینما و تلویزیون عرضه می‌شوند گاه انسان را به تقلید کورکورانه از
فرهنگ مد و
مصرف‌گرایی وامی‌دارند.
حال حکم اخلاقی این محصولات سینمایی و تلویزیونی چیست؟ آیا اخلاقاً خوب هستند یا بد؟ این چالش اخلاقی از باورهای جامعه در مورد سرگرمی خوب، به عنوان مؤلفه‌ای از سبک زندگی مادی، تاثیر می‌پذیرد. همچنین ندانستن حکم اخلاقی چنین محصولات سینمایی و تلویزیونی بر مؤلفه‌های گوناگون سبک زندگی نیز تاثیر می‌گذارد؛ مثلاً بر باور دیگران که به این فرهنگ مادی اعتقاد ندارند نیز تاثیر می‌گذارد و آنان را به سمت
تجمل‌گرایی و پیروی از مد می‌کشاند.
به اعتقاد نگارنده ندانستن حکم اخلاقی سرگرمی یا به صورت کلی ندانستن معیار خوبی و بدی در افعال و صفات انسانی، در ایجاد این چالش‌ها نقش اساسی دارد هرچند ممکن است دلایل دیگری نیز در این زمینه وجود داشته باشند.
مشکل تطبیق معیارهای اخلاقی که به صورت کلی وجود دارند بر مصادیق عینی سرگرمی‌ها یکی از چالش‌های پیش رو در این عرصه است. مثلاً اینکه
استفاده از سرگرمی برای سلطه و در حقیقت
ظلم اقتصادی امری مذموم و ضد اخلاقی است، امری کلی و مسلم است و هر انسان عاقلی آن را قبول می‌کند؛ اما آیا تبلیغ
اجناس لوکس و گران که در
کشورهای اسلامی تولید شده‌اند در رسانه‌ها مصداقی از این سلطه محسوب می‌شوند؟ سرگرمی‌های امروزی با چه شرایطی می‌توانند در جلوگیری از سلطه اقتصادی نقش ایفا کنند؟ این‌ها سؤالاتی است که تنها در یک چالش در حوزه اقتصادی مطرح می‌شود؛ به این چالش، چالش‌های دیگری که در این حوزه و حوزه‌های مختلف دیگر مانند حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری هستند نیز اضافه می‌شوند.
بدون شک عادات، شیوه گذران فراغت، نگرش‌ها، گرایش‌ها و مؤلفه‌های گوناگون سبک زندگی در تشدید و بلکه ایجاد چالشی با عنوان «تطبیق معیارهای کلی اخلاقی در عرصه سرگرمی‌ها» تاثیرگذار هستند و از این چالش نیز تاثیر می‌پذیرند. به عنوان نمونه چنانچه افراد در
سبک زندگی خویش از وسایل ارتباط جمعی چون
تلویزیون،
ماهواره،
شبکه‌های مجازی،
اینترنت و امثال آن به قصد سرگرمی
استفاده کنند، بیشتر با مشکل تطبیق معیارهای کلی اخلاقی در عرصه سرگرمی‌ها مواجه می‌شوند؛ چراکه توصیه‌هایی که در خصوص این وسایل نو و جدید وجود دارند بیشتر به صورت کلی و مبهم است و مثلاً فرد در عمل نمی‌داند مصداق حفظ کرامت انسان در هنگام
استفاده از این وسایل چیست؟
در حوزه تاثیرپذیری نیز ممکن است افراد به دلیل ابهام و کلی‌گویی احکام اخلاقی، مطلقاً از بعضی وسایل ارتباط جمعی چون اینترنت، کامپیوتر و ماهواره پرهیز کنند یا آنکه
استفاده از آن را محدود کنند. برخی ممکن است کودکان را از
استفاده از این وسایل بازدارند.
در این چالش نیز تاکید می‌شود که یکی از علل مهم در چالش‌های مذکور تطبیق دادن معیارهای کلی اخلاقی است و ممکن است در هر چالش، دلایلی دیگر و منحصر به فرد نیز وجود داشته باشد؛ همچنین به اعتقاد نگارنده این چالش با ندانستن
حکم اخلاقی متفاوت است؛ چراکه گاهی حکم کلی اخلاقی از اساس مجهول است و گاهی حکم کلی اخلاقی برای ما معلوم است و تطبیق آن بر مصادیقش مشخص نیست؛ مثلاً اینکه چه چیز خوب است، چالشی اخلاقی است که ناشی از ندانستن حکم کلی اخلاقی است؛ برخی سود، برخی لذت، برخی کسب فضایل انسانی و امثال آن را معیار خوبی و بدی دانسته‌اند؛ اما اگر مشخص شد که مثلاً آنچه موجب کسب فضایل انسانی می‌شود خوب است، چالش بعدی روشن ساختن مصادیق عینی و خارجی این خوبی‌ها است.
گاهی اوقات چالش‌های اخلاقی در عرصه سرگرمی از ناحیه حکم اخلاقی یا موضوع اخلاقی یا تطبیق معیارهای اخلاقی نیستند؛ بلکه این مشکلات، مشکلاتی هستند که مربوط به اشخاص در عرصه سرگرمی‌ها هستند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود.
گاهی اوقات چالش‌های اخلاقی در عرصه سرگرمی ناشی از ویژگی‌های شخصیتی افراد هستند؛ مثلاً ضعف یا رشد شخصیتی فرد سرگرم شونده در تصمیم‌گیری در این عرصه می‌تواند فرد را دچار چالش اخلاقی کند. این چالش ممکن است برای افراد عادی وجود نداشته باشد؛ کسی که به علت ضعف اراده یا
بیماری وسواس توان تصمیم‌گیری در عرصه سرگرمی را ندارد، دچار چالش اخلاقی می‌شود؛ مثلاً از سویی به جای پرداختن به تفریح سالم آن را امری ناپسند انگاشته و از آن دوری می‌کند و از سوی دیگر به دلیل میل فطری خویش به آن محتاج می‌شود.
همچنین فردی که رشد اخلاقی بیشتری دارد به تکالیف بیشتری پی می‌برد و در نتیجه در عمل نیز با تزاحمات اخلاقی بیشتری روبرو خواهد شد؛ مثلاً فردی که درمی‌یابد سرگرمی نباید موجب غفلت از
یاد خدا و هدف انسان شود؛ از سویی به دنبال سرگرمی‌های مطلوب می‌رود و از سوی دیگر برخی سرگرمی‌های روزمره او را اهدافش غافل می‌کند.
مؤلفه‌های سبک زندگی در ایجاد و تشدید چالش‌های ناشی از ویژگی‌های شخصیتی افراد نقش دارند و از آن تاثیر نیز می‌پذیرند؛ در حوزه تاثیرگذاری مثلاً گرایش افراد به تحصیل علم به عنوان مؤلفه‌ای در سبک زندگی بر ایجاد و تشدید این چالش مؤثر است. افرادی که به تحصیل علوم مختلف علاقه دارند در معرض چالش‌های اخلاقی هستند که ناشی از رشد شخصیتی فرد است.
این عده ممکن است برخی سرگرمی‌های عادی چون دیدن تلویزیون فوتبال و امثال آن را اتلاف وقت بدانند که همین مسئله برخی چالش‌های اخلاقی را موجب می‌شود؛ همچنین افرادی که علاقه‌ای به تحصیل علم ندارند و اساساً گرایش به لاابالی‌گری و بیهودگی دارند، در معرض چالش‌های اخلاقی هستند که ناشی از ضعف شخصیتی فرد است؛ ممکن است این افراد به اموری چون
قمار و
استفاده از
مواد مخدر به عنوان سرگرمی بپردازند.
در حوزه تاثیرپذیری نیز افرادی که
رشد اخلاقی دارند ممکن است برای رویارویی با چالش‌های گوناگون و جدیدی که درک می‌کنند، در خرید وسایل تفریحی، تنظیم عادات شخصی در عرصه سرگرمی و یا حتی انتخاب شغل و امثال آن تصمیم‌گیری متفاوتی از عموم مردم داشته باشند. همچنین افرادی که ضعف اخلاقی دارند ممکن است بیشتر به ندامتگاه‌ها، مراکز بهزیستی و امثال آنها مراجعه کنند. این افراد ممکن است پول هنگفتی را صرف پرداختن به سرگرمی‌های مضر یا درمان بیماری ناشی از آن سرگرمی مضر کنند.
جنسیت فرد سرگرم شونده مورد توجه بسیاری از نظریه‌پردازان در عرصه سرگرمی بوده است؛ به گونه‌ای که در تحلیل‌های جدید به رابطه فراغت و
جنسیت توجه ویژه شده است؛
چراکه از جمله نهضت‌های فکری و اجتماعی در عصر حاضر نهضت‌های فمینیستی هستند. در مورد این تفکر گفته شده است که هدف مشترک همه شاخه‌های
فمینیسم جنسیت‌زدایی از تفاوت‌های اجتماعی و فرهنگی و انکار هویتی است که مردان برای زنان تعریف می‌کنند. این نهضت‌ها تاکید می‌کنند که زنان عروسک، برده، شیء یا حیوان نیستند بلکه انسان هستند.
بنابراین نهضت‌های فمینیستی بر اساس نوعی چالش اخلاقی در زمینه نابرابری‌های
جنسیتی شکل گرفته‌اند. این چالش در عرصه سرگرمی‌ها نیز وجود دارد و بر نظریه‌پردازی در این زمینه تاثیر گذاشته است. به عنوان نمونه
پارکر در خصوص مقوله تاثیر
جنسیت در چگونگی گذران اوقات فراغت معتقد است: تمایزهای زنان و مردان در این زمینه ناشی از نقش متمایز آنها است، همچنین او اذعان می‌دارد که
اوقات فراغت زنان نسبت به مردان کم‌تر بوده و لذا طیف فعالیت‌های تفریحی آنان نیز محدود است، به خصوص زنان کم‌تر از مردان به
ورزش می‌پردازند.
محققین معتقدند رضایت زنان در زمینه اوقات فراغت از مردان کم‌تر است و در بهره‌گیری از اوقات فراغت نابرابری میان زنان و مردان وجود دارد. اوقات فراغت زنان، مبهم،اندک و منقطع است، بیشتر در خانه سپری می‌شود و آمیخته با فعالیت‌های خانگی و مادری است.
با توجه به مطالب فوق می‌توان دریافت که چالش اخلاقی مهم در عرصه سرگرمی افراط در دیدگاه
جنسیتی به مقوله
سرگرمی است که برخاسته از باورها و سنت‌ها و عادات جوامع است نه برخاسته از حقیقت و خاستگاه‌های فطری هر
جنس. این چالش امری است که با توجه به ویژگی جسمی، روانی و روحی شخص سرگرم شونده یعنی
جنسیت آن شکل گرفته است. شکی نیست که
تعالیم اسلامی از اساس با هر نوع ظلم و علی‌الخصوص ظلم ناشی از
جنسیت مخالف است و نمونه آن نهی شدید از کشتن کودک دختر در زمان
صدر اسلام است.
همچنین شکی نیست که زنان به دلیل ضعف جسمانی، روحیه احساسی و نیاز مبرم به حمایت اجتماعی خانوادگی و امثال آن از مردان آسیب‌پذیرتر و در نتیجه بیشتر مورد
ظلم و ستم قرار می‌گیرند که یکی از عرصه‌های مهم در این زمینه عرصه سرگرمی است. آنچه در این زمینه بیشتر چالش‌خیز است این است که چه طور باید با این تبعیض در عرصه سرگرمی مقابله شود، مصادیق این تبعیض چه چیزهایی هستند و یا اینکه
جنسیت چه مقدار در این تبعیض و در واقع چالش اخلاقی تاثیرگذار است؟ در جواب این سؤالات تنها برخی از مؤلفه‌های سبک زندگی که بر این چالش تاثیرگذار و از آن تاثیرپذیرند ذکر می‌شود و تفصیل مطالب در این نوشته نمی‌گنجد.
در حوزه تاثیرگذاری به نظر می‌رسد نگرش‌ها، سنت‌ها و عادات فردی و اجتماعی در ایجاد چنین چالشی نقش اساسی دارند. برخی ممکن است به زن به عنوان موجودی رده دوم نگاه کنند یا صرفاً آن را وسیله‌ای برای لذت‌جویی حیوانی بدانند؛
استفاده از زنان به عنوان کالا و برای تبلیغ
اجناس گوناگون و نیز
استفاده از جذابیت‌های
جنسی آنان در عرصه‌های مختلف از جمله سرگرمی‌ها، حکایت از همین نگاه ابزاری و غیرانسانی به زنان دارد.
به اعتقاد نگارنده در این چالش یکی از عمده مشکلات، دید غلط و نگرش اشتباه مردان و حتی خود زنان در خصوص
جنسیت است. این دید غلط باعث می‌شود گاه به بهانه دفاع از
حقوق زن به حریم او تجاوز شده و حقوق او نادیده گرفته می‌شود. به غیر از نگرش‌ها، سنت‌ها و عادات فردی و اجتماعی از جمله دیگر مؤلفه‌هایی که می‌تواند برای این چالش تاثیر گذارد افزایش تحصیلات و اشتغال زنان، چگونگی هماهنگ کردن نقش‌های سنتی با نقش‌های جدید زنان، نحوه
پوشش زنان و امثال آن است.
در حوزه تاثیرپذیری نیز به نظر می‌رسد این چالش بر بسیاری از مؤلفه‌های سبک زندگی تاثیر می‌گذارد. در عرصه سرگرمی‌ها از جاذبه‌های
جنسیتی برای جذب مخاطب سرگرمی
سوء استفاده می‌شود و همین امر افرادی را که به بولهوسی و چشم‌چرانی تمایل دارند، جذب به این سرگرمی‌ها می‌کند و شیوه گذران اوقات فراغت آنان را متمایز از دیگر افراد می‌سازد.
نحوه مصرف کالاها که نشان دهنده سبک زندگی افراد است نیز از
جنسیت افراد و چالش‌های ناشی از آن در عرصه سرگرمی تاثیر می‌پذیرد؛ مثلاً
استفاده از جاذبه‌های
جنسیتی زنان برای تبلیغ کالاها در عرصه سرگرمی‌ها، موجب ترغیب افراد هوس‌باز به خرید این کالاها می‌شود.
همچنین رواج سرگرمی‌های کاذب چون
رقص و ساختن مراکز مرتبط با آن بر نوع پوشش زنان، نگرش افراد در خصوص هویت زنان، اینکه زن ایده‌آل چه زنی است و یا امثال آن تاثیر می‌گذارد. به صورت خلاصه می‌توان گفت بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و فردی ناشی از افراط و تفریط در نگاه
جنسیتی، در عرصه‌های مختلف زندگی انسان از جمله در عرصه سرگرمی است.
چالش‌های اخلاقی در عرصه سرگرمی که تا اینجا بررسی شد یا از ناحیه حکم اخلاقی یا موضوع اخلاقی یا تطبیق معیارهای اخلاقی یا ویژگی‌های فردی بودند؛ اما گاهی این چالش‌ها ناشی از امر دیگری یعنی ویژگی‌های جوامع هستند. این ویژگی‌ها بر تصمیم‌گیری سیاسی و نیز اجرای سیاست‌ها پیرامون موضوع سرگرمی تاثیرگذارند و از این حیث دارای اهمیت ویژه هستند. برخی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: ویژگی‌های فرهنگی جامعه، میزان
رشد اخلاقی جامعه.
برای تبیین چالش‌های اخلاقی ناشی از
آداب و رسوم جوامع قبل از هر چیز باید مشخص شود که منظور از آداب و رسوم چیست؟ برخی از متفکرین در تعریف آداب و رسوم گفته‌اند: اخلاق مربوط است به اینکه انسان به غرایز خودش یعنی به طبیعت خودش چه نظامی بدهد، خودش را چگونه بسازد ولی آداب مربوط به سهم‌بندی غرایز نیست، بلکه مربوط به این است که انسان غیر از مسئله
اخلاق به یک امور اکتسابی- که باید اسم آنها را فنون گذاشت- نیز احتیاج دارد، یعنی به یک سلسله هنرها و صنعت‌ها احتیاج دارد و باید آنها را یاد بگیرد؛ مثلاً انسان احتیاج دارد که خط نوشتن را یاد بگیرد. یادگرفتن خط نوشتن جزء آداب است، یعنی باید باسواد بشود.
برخی دیگر نیز این‌گونه آداب و رسوم را تعریف کرده‌اند: آداب عبارت است از هیئت‌های زیبای مختلفی که اعمال صادره از آدمی متصف بدان می‌گردد و دارای ویژگی‌هایی چون وابستگی به صفات مختلف روحی افراد و مقاصد اجتماعی است.
با توجه به این تعاریف می‌توان فهمید که:
- آداب و رسوم اکتسابی هستند.
- آداب و رسوم تابع مقتضیات زمان و مقاصد اجتماعی هستند.
- آداب و رسوم، لزوماً آرمانی را تعقیب نمی‌کنند.
- آداب و رسوم لزوماً از راه مبارزه با نفس و یا تهذیب آن حاصل نمی‌شوند.
- ارزش‌های اخلاقی مورد قبول جامعه یکی از این عوامل شکل‌گیری آداب و رسوم هستند.
- آداب و رسوم در حوزه رفتار و اعمال انسان رخ می‌رهند.
بنابراین به نظر می‌رسد آداب و رسوم، رفتارها و مقرراتی هستند که جامعه یا فرهنگ خاصی آنها را پذیرفته و برای ایجاد هماهنگی و نظم و اجتناب از سردرگمی و اختلاف و نابسامانی به اعضای خود توصیه می‌کند؛ مثلاً شکل و رنگ لباس در مجالس سوگواری یا آداب احوالپرسی یا شیوه پذیرایی از مهمان توسط هر جامعه یا فرهنگی مشخص می‌شود.
با توجه به نقش مهم آداب و رسوم در سبک زندگی افراد این خصایص رفتاری نیز گاه موجب به وجود آمدن چالش اخلاقی می‌شوند. چه بسا در جامعه‌ای انجام کاری توهین به فرد تلقی شود و در جامعه دیگر احترام به انسان دانسته شود. مثلاً در بین مسلمانان بسیار تعظیم کردن به دیگران امری بد و ناپسند است؛ درحالی‌که در کشورهای شرق دنیا مانند چین، کره و ژاپن تعظیم زیاد به دیگران نوعی احترام گذاشتن محسوب می‌شود. این مسئله در عرصه سرگرمی‌ها نیز وجود دارد. جامعه‌ای که طبق آداب و رسوم خود گاو را موجودی مقدس می‌داند از مسابقات گاوبازی لذت نمی‌برد و اقدام به پخش این مسابقات و یا برگزاری آن می‌تواند به چالش‌های اخلاقی منجر شود.
مثال دیگر جامعه‌ای است که در آن افراد بر طبق آداب و رسوم خویش در ایامی خاص به
عزاداری برای مردگان می‌پردازند. در این ایام پخش فیلم‌های فکاهی و خنده‌دار می‌تواند به چالش اخلاقی منجر شود. روشن است که به همین سرگرمی‌ها در جوامع دیگر بدون چالش اخلاقی پرداخته می‌شود؛ بنابراین یک چالش مهم در عرصه سرگرمی توجه به آداب و رسوم جامعه مخاطب آن سرگرمی است.
امروزه یکی از چالش‌های اخلاقی در سطح جوامع و بلکه در سطح جهان، از بین بردن آداب و رسوم آنها و یا مسخره کردن پیروان آن‌هاست. از منظر اسلامی توهین و بی‌احترامی به دیگران حتی اگر رسم بدی هم داشته باشند جایز نیست. سرگرمی‌ها نیز در ایجاد و تشدید این چالش تاثیر اساسی و مهم دارند. معمولاً این چالش به وسیله انواع مختلف سرگرمی‌ها در فضای مجازی ماهواره‌ها، برنامه‌های تلویزیونی، تبلیغات تجاری و امثال آن ایجاد می‌شود.
به نظر می‌رسد مؤلفه‌های گوناگون سبک زندگی در عرصه سرگرمی، در ایجاد و تشدید چالش‌های مرتبط با آداب و رسوم جوامع تاثیرگذار باشند؛ همچنین این مؤلفه‌ها از چالش مذکور تاثیر نیز می‌پذیرند. در حوزه تاثیرگذاری هر چه جامعه به رعایت آداب و رسوم خود بیشتر گرایش داده باشد این چالش‌ها بیشتر و شدیدتر خواهد بود؛ همچنین هرچه آداب و رسوم در یک جامعه بیشتر وجود داشته باشد احتمال
چالش اخلاقی در عرصه سرگرمی‌ها نیز بیشتر است. مثلاً برخی جوامع بر طبق آداب و رسوم خود، خوردن تفریحی مست‌کننده‌ها را جایز و بلکه خوب می‌دانند. این جوامع با اشاعه آداب و رسوم خود موجب تمایل دیگر جوامع به چنین تفریحی می‌شوند.
در حوزه تاثیرپذیری مؤلفه‌های سبک زندگی نیز یکی از چالش‌هایی که ناشی از تفاوت آداب و رسوم ملل و جوامع مختلف است توهین و بی‌احترامی به آداب و رسوم دیگران است. این مسئله در جامعه‌ای که آداب و رسوم آن مسخره شده است ممکن است به تغییر مؤلفه‌های زندگی بیانجامد مثلاً ممکن است افراد ظاهر، خوراک، پوشاک، مسکن و دیگر ترجیحات رفتاری خود را مطابق آداب و رسوم جامعه مهاجم تغییر دهند و یا اینکه برای مبارزه با آن مراکزی را تاسیس کنند و یا حتی به جنگ به جامعه مهاجم بروند.
همچنان که در تبیین ویژگی‌های شخصیتی افراد نیز اشاره شد؛ رشد اخلاقی در ایجاد چالش‌های اخلاقی مؤثر است. در همین زمینه رشد اخلاقی می‌تواند علاوه بر بعد فردی، در بعد اجتماعی نیز ظهور و بروز داشته باشد. در اجتماعات بشری نیز مانند بعد فردی اگر جامعه‌ای از رشد اخلاقی برخوردار باشد به سوی آرمان‌ها و سودها و لذت‌های بلند مدت و حقیقی متمایل می‌شود و در نتیجه سرگرمی‌های متفاوتی در این زمینه برمی‌گزیند.
جامعه‌ای که منکرها و معروف‌ها، آداب و رسوم پسندیده و ناپسند،
مذهب صحیح و نادرست را فهمیده باشد با جامعه که عموم مردم آن به
خرافه و
جادو، آداب و رسوم جاهلی و بی‌پایه، بی‌مذهبی یا مذهب اشتباه اعتقاد دارند متفاوت خواهد بود؛ به عنوان نمونه ممکن است در برخی جوامع حیوانات دارای شانی بالاتر حد خود داشته باشند در این صورت سوار شدن بر این حیوانات برای تفریح یا
استفاده از آنان برای نمایش در سیرک، فیلم یا دیگر سرگرمی‌ها مجاز نخواهد بود.
در حوزه تاثیرگذاری، عقاید و نگرش‌های جامعه به عنوان مؤلفه‌ای از سبک زندگی آن جامعه، میزان رشد اخلاقی جامعه را نشان می‌دهند و بر چالش‌های ناشی از آن در عرصه سرگرمی تاثیر می‌گذارند؛ به عنوان نمونه گرایش به مصرف
مواد مخدر و مست‌کننده‌ها به قصد تفریح و سرگرمی در سطح جامعه، چنانچه به باور موجه تبدیل شود نشان از ضعف اخلاقی آن جامعه دارد و خود موجب چالش اخلاقی می‌شود؛ چراکه در بسیاری از موارد
استفاده از مواد مخدر به عنوان تفریح و سرگرمی به اعتیاد و مشکلات ناشی از آن می‌انجامد.
در حوزه تاثیرپذیری نیز در این جوامع ممکن است مراکز
میگساری ایجاد شود و افراد اوقات فراغت و پول خود را صرف میگساری کنند و کالاهای مرتبط با آن را بخرند و مشروبات و مست‌کننده‌ها به صورت صنعتی تولید شوند. طبیعتاً در این جوامع، مراکز بهزیستی و ترک اعتیاد نیز بسیار مورد مراجعه قرار می‌گیرند.
در تبیین مفاهیم کلیدی به کار برده شده در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که:
در یک تعریف کوتاه سرگرمی حالتی نفسانی و نوعی گذران اوقات فراغت است که گاه به خودی خود و فارغ از دیگر امور زندگی ارزش دارد و به صورت اختیاری (فعالانه یا منفعلانه) و به قصد اموری چون ایجاد تفریح، تنوع، استراحت و شکوفایی فردی و اجتماعی صورت می‌پذیرد.
همچنین
سبک زندگی الگوی همگرا (کلیت تامی) یا مجموعه منظمی از رفتارهای درونی و بیرونی، وضع‌های اجتماعی و دارایی‌هاست که فرد یا گروه بر مبنای پاره‌ای از تمایلات و ترجیح‌ها (سلیقه‌اش) و در تعامل با شرایط محیطی خود ابداع یا انتخاب می‌کند.
در تبیین مفهوم چالش‌های اخلاقی نیز باید گفت چالش‌های اخلاقی نوعی بلاتکلیفی اخلاقی است که از ابهام در موضوع حکم اخلاقی ناشی می‌شوند و یا در تعارضات، تزاحمات و معماهای اخلاقی ظهور و بروز دارند.
در جواب سؤال اصلی این پژوهش که در مورد مؤلفه‌های تاثیرگذار و تاثیرپذیر سبک زندگی در چالش‌های اخلاقی مربوط به سرگرمی بود؛ به این نتایج رسیدیم که حوزه‌های مهم چالشی مرتبط با سرگرمی عبارت‌اند از: ابهام در موضوع اخلاقی در عرصه
سرگرمی، ندانستن
حکم اخلاقی در عرصه سرگرمی، مشکل تطبیق معیارهای کلی اخلاقی در عرصه سرگرمی، چالش‌هایی که مربوط به ویژگی‌های اشخاص هستند مانند ویژگی‌های شخصیتی و
جنسیت افراد و بالاخره چالش‌هایی که مربوط به ویژگی‌های جوامع است مانند
آداب و رسوم، میزان رشد اخلاقی جوامع. مؤلفه‌های مختلف سبک زندگی شامل اموال و نحوه مصرف آنها، عادات، شغل، نحوه گذران فراغت، نگرش‌ها و گرایش‌ها و روابط انسانی در تمامی این چالش‌ها تاثیرگذار و از آن چالش تاثیرپذیر هستند.
در پایان پیشنهاد می‌شود:
•
پژوهش‌های بنیادین و به طور خاص پیرامون مفاهیم شرعی چون
لعب،
لهو و تطبیق آنها بر مفاهیم امروزی چون سرگرمی و اوقات فراغت صورت پذیرد؛ چراکه یکی از چالش‌های یافتن منظر اسلامی در خصوص سرگرمی، ابهام این مفاهیم است.
• برای هر سرگرمی، پژوهشی خاص پیرامون شاخصه‌های سرگرمی مطلوب از منظر
اخلاق اسلامی صورت پذیرد؛ چراکه در غیر این صورت کلی‌گویی و ابهام در این زمینه به وجود می‌آید.
• به اعتقاد نگارنده هر چالش در عرصه سرگرمی خود می‌تواند موضوع یک کتاب باشد و تعداد این چالش‌ها نیز با توجه به گستردگی مفهوم سرگرمی، زیاد است و باید پژوهش‌های بنیادین در این زمینه صورت پذیرد.
• نگاه بدبینانه‌ای در بین اکثر متدینین در خصوص سرگرمی وجود دارد که باید اصلاح شود؛ در این زمینه باید به اعیاد و جشن‌های مذهبی توجه داشت.
• باید به بافت فرهنگی جوامع به خصوص جامعه ایرانی در عرصه سرگرمی‌ها و نیز ملاحظات دینی در این عرصه توجه شود؛ چالش مهم در این زمینه تهاجم فرهنگی به وسیله سرگرمی‌هاست.
• از سرگرمی‌ها برای تربیت دینی و رشد اخلاقی
استفاده شود.
• باید برنامه‌ریزی و
استفاده صحیح از
اوقات فراغت به مردم و علی الخصوص جوانان آموزش داده شود.
(۱) اتکینسون، آر. اف، درآمدی به فلسفه اخلاق، (سهراب علوی‌نیا، مترجم) تهران: انتشارت هرمس، ۱۳۹۱.
(۲) بوسلیکی، حسن، تعارض اخلاقی و دانش اصول فقه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱.
(۳) چاوشیان، حسن؛ اباذری، یوسف؛ ۱۳۸۱، پاییز و زمستان، «از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی، رویکردهای نوین در تحلیل جامعه‌شناختی هویت اجتماعی»، مطالعات جامعه‌شناختی، ص۳-۲۸.
(۴) ساروخانی، باقر؛ رفعت‌جاه، مریم، ۱۳۸۳، تابستان، «زنان و باز تعریف هویت اجتماعی»، جامعه‌شناسی ایران، ص۱۳۳-۱۶۰.
(۵) سفیری، خدیجه؛ مدیری، فاطمه، ۱۳۸۹، پاییز و زمستان، «تفاوت‌های
جنسیتی در اوقات فراغت»، تحلیل اجتماعی نظم و نابرابری اجتماعی، ص۱۴۷-۱۷۰.
(۶) شفیعی، سمیه، ۱۳۹۰، بهار، «عوامل مرتبط با رضایتمندی زنان از چگونگی گذران اوقات فراغت»، علوم اجتماعی، ص۱۳۵-۱۷۴.
(۷) شهیدی،هاشم، ۱۳۸۷، تابستان، «بررسی تاثیر ویژگی‌های خانوادگی بر چگونگی گذران اوقات فراغت فرزندان در کوی‌های سازمانی»، مدیریت نظامی، ص۳۵-۱۰۲.
(۸) طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، (محمدباقر موسوی تهرانی، مترجم) قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴.
(۹) عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران: اشجع با همکاری میکائیل، ۱۳۸۹.
(۱۰) غفرانی، محمد؛ آیت‌الله‌زاده شیرازی، مرتضی؛ فرهنگ اصطلاحات روز، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۹۰.
(۱۱) فرزام فرد، غلامرضا، ۱۳۸۸، پاییز، «آسیب‌شناسی اوقات فراغت دانش آموزان استان قم و ارائه الگوی کارآمد»، پژوهش‌نامه استان قم، ص۱۵۹-۱۸۰.
(۱۲) قراملکی، احد فرامرز، اخلاق حرفه‌ای، قم: مجنون، ۱۳۸۳.
(۱۳) مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: انتشارت صدرا، بدون تاریخ.
(۱۴) مهدوی کنی، محمدسعید، دین و سبک زندگی، تهران: دانشگاه امام صادق، ۱۳۸۷.
مجله اخلاق، دوره ۱۲، شماره ۴۶، زمستان ۱۳۹۵، صفحه ۸۹-۱۱۰، برگرفته از مقاله «چالش‌های اخلاقی سرگرمی در سبک زندگی اسلامی»، تاریخ بازیابی ۹۸/۱۰/۹.
