پیشینه نماز جمعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نماز جمعه ، نمازی دو رکعتی با دو
خطبه پیش از آن، که به جای
نماز ظهر در
روز جمعه به
جماعت اقامه می‌شود و در صورت وجود شرایطی، شرکت کردن در آن برای
مسلمانان واجب است.
این
نماز ، پس از
نمازهای پنج‌گانه ، مهم‌ترین
نماز به شمار می‌رود.
برگزاریِ باشکوه نماز جمعه در طول
تاریخ اسلام ، همواره از مهم‌ترین
نمادهای هم‌بستگی مسلمانان شناخته می‌شده است.
بر پایه برخی
احادیث ،
نماز جمعه قبل از
هجرت و در سال دوازدهم
بعثت در
مکه تشریع شد.
در این سال،
پیامبر اکرم صلی اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، که امکان برگزار کردن نماز جمعه را در مکه نداشت، در نامه‌ای از
مُصعَب بن عُمَیر خواست که نماز جمعه را در
مدینه اقامه کند.
بر اساسِ گزارشی دیگر،
نخستین نماز جمعه را
اسعد بن زُرارَه در مدینه اقامه کرد.
بنا بر این گزارش،
انصار پیشنهاد کردند که روز جمعه روز اجتماع مسلمانان تعیین شود، مانند
یهود که روزهای
شنبه و
نصارا که روزهای
یک‌شنبه گرد هم می‌آیند.
برخی، در جمع میان این دو گروه از احادیث، گفته‌اند که اولین نماز جمعه به دعوت اسعد بن زراره و به
امامت مصعب بن عمیر اقامه شد.
شماری از مؤلفان، نخستین اقامه کننده نماز جمعه را شخص پیامبر اسلام دانسته و گفته‌اند که این نماز در نخستین
جمعه پس از
هجرت به مدینه، در
قبیله سالم بن عَوْف و در وادی زانوناء برپا شد.
برخی دیگر، با توجه به احادیث یاد شده، این نماز را نخستین نماز جمعه پیامبر اکرم دانسته‌اند نه اولین نماز جمعه در صدر اسلام.
پس از
شهر مدینه ، اولین مکانی که در آن نماز جمعه برگزار شد،
روستای عبدالقیس در
بحرین بود.
پس از
عصر نبوی ، بر اساس گزارش‌های تاریخی، اقامه نماز جمعه در دوره
خلفای نخستین و نیز در دوره حکومت
حضرت علی (۳۵ـ۴۰) و
امام حسن (سال ۴۰) علیهماالسلام متداول بود.
در دوران
امویان (۴۱ـ۱۳۲)،
عباسیان (۱۳۲ـ ۶۵۶) و حکومت
عثمانیان نیز نماز جمعه را
خلفا یا کارگزاران آن‌ها اقامه می کردند که با
خطبه خواندن به نام
خلیفه وقت یا
دعا کردن برای او همراه بود.
خلفا، امامان جمعه مرکز
خلافت را منصوب می‌کردند
و انتخاب خطبای جمعه ولایات بر عهده امیران و والیان بود.
بر پایه برخی احادیث،
امامان شیعه علیهم‌السلام و پیروان ایشان، از باب
تقیه یا به دلایلی دیگر، گاه در مراسم نماز جمعه شرکت می‌کردند.
هم‌چنین گاهی مخالفان حکومت‌ها، برای ابراز مخالفت خود، از شرکت کردن در نماز جمعه خودداری می‌نمودند.
حاضر نشدن در نماز جمعه سابقه‌ای ناخوشایند برای اشخاص به‌شمار می‌رفت.
نمازهای جمعه معمولاً در
مسجد جامع هر
شهر ــ که گاه به نام‌هایی چون
مسجد اعظم ،
مسجد جماعت ،
مسجد جمعه و
مسجد آدینه نیز خوانده می‌شد برگزار می‌گردید.
جامع خوانده شدن این
مساجد به سبب برگزار شدن اجتماعاتی مانند نماز جمعه در آن بوده است.
گاه عواملی، مانند رشد و توسعه شهرها، وجود
فِرَق و
مذاهب گوناگون در یک شهر و ملاحظات سیاسی و امنیتی حکم‌رانان، موجب می‌شد که در یک شهر چندین نماز جمعه برگزار شود.
به گزارش
ابن بطوطه ، در قرن هفتم در یازده مسجد
بغداد نماز جمعه برپا می‌شد.
در
دوره ممالیک ، به‌سبب فزونی جمعیت، نماز جمعه در مساجد محلی و مدارس نیز برگزار می‌شد.
از جمله قدیم‌ترین گزارش‌های موجود در باره نماز جمعه در جوامع شیعی، اقامه نماز جمعه در
مسجد بَراثا (مسجدی وابسته به
شیعیان در بغداد) در ۳۲۹ به امامت
احمد بن فضل هاشمی بوده که تداوم یافته است
و حتی در فتنه ۳۴۹، که نماز جمعه بغداد تعطیل شد، وقفه‌ای در اقامه نماز جمعه در
براثا پیش نیامد
ولی در ۴۲۰، با انتصاب خطیبی
سنّی مذهب از جانب خلیفه، مدتی اقامه نماز متوقف شد.
هم‌چنین نماز جمعه در
جامع ابن طولون در ۳۵۹ و
جامع ازهر در ۳۶۱ برگزار می‌شد.
قرائنی (مانند وجود
مساجد جامع در شهرهای شیعه‌نشین، از جمله
شهر قم) نیز بر اقامه نماز جمعه در قرون نخستین هجری در این شهرها دلالت دارد.
از دوره حکومت
شاه اسماعیل اول صفوی (۹۰۵ـ۹۳۰)، اقامه نماز جمعه به‌تدریج در جامعه شیعی
ایران گسترش یافت.
علت این امر از یک سو انتقاد
حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزار نکردن
نماز جمعه و از سوی دیگر تلاش
علمای شیعه ، به‌ویژه
محقق کرکی (متوفی ۹۴۰)، برای
اشاعه نماز جمعه در ایران بود.
با وجود همراهی بسیاری از
فقها ، از جمله شماری از علمای
جبل عامل ، با محقق کرکی و پشتیبانی
حکومت صفوی از آنان، چون سنّت اقامه نماز جمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان
علما مخالفان جدّی داشت،
رسمیت بخشیدن به آن در
جامعه شیعی ایران به‌تدریج صورت گرفت.
بحث و مناقشه در باره
حکم نماز جمعه در
زمان غیبت امام معصوم و
وجوب و
حرمت آن، در عهد شاه سلیمان اول صفوی (حک: ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ـ ۱۱۰۵) به جایی رسید که وی مجلسی از فقها را با حضور
وزیر اعظم خود ترتیب داد تا در باره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.
شاه طهماسب اول (حک :۹۳۰ـ۹۸۴)، به توصیه محقق کرکی، برای هر شهری
امام جمعه انتخاب کرد.
در زمان
شاه عباس اول (حک: ۹۹۶ـ ۱۰۳۸) رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.
معمولاً
شیخ الاسلام هر شهر این
منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الاسلام نبودند، مانند
ملامحسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱)، به درخواست
شاه ،
امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.
نخستین نماز جمعه را در
عصر صفوی ، محقق کرکی در
مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.
از دیگر امامان جمعه مهم دوره صفوی،
شیخ بهائی (متوفی ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱)،
میرداماد (متوفی ۱۰۴۱)،
محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰)،
محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰ یا ۱۱۱۱)،
سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) و
شیخ لطف‌اللّه اصفهانی (متوفی ۱۰۳۲) بودند.
امامت جمعه در
دوره قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)، هم‌چون دوره صفوی، منصبی حکومتی به‌شمار می‌رفت.
این منصب در این دوره، به موازات کاهش اعتبار مناصب مذهبی، به‌تدریج اهمیت دینی و سیاسی خود را از دست داد.
در اواخر دوره قاجار، برخی امامان جمعه در برابر
علمای مشروطه‌خواه ، که مخالف
حکومت استبدادی بودند، قرار گرفتند.
توجه به نام بسیاری از
ائمه جمعه شهرهای بزرگ در
دوره افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰) و
قاجاریه ، نشان می‌دهد که منصب امامت جمعه در این دوران جنبه موروثی یافته بوده است و برخی خاندان‌ها آن را بر عهده داشته‌اند، از جمله
خاندان خاتون آبادی در
تهران و
اصفهان ،
خاندان مجلسی و
محمد مقیم یزدی (برای دیگر ائمه جمعه این دوران در شهرهای ایران به این منابع رجوع کنید
).
در
دوران پهلوی (۱۳۰۴ـ۱۳۵۷ ش) امامان جمعه، به‌ویژه در شهرهایی مانند تهران، چون ارتباط رسمی با حکومت داشتند، غالباً از مقبولیت مردمی برخوردار نبودند و اقامه نماز جمعه نیز چندان رونق نداشت.
گفتنی است که برخی عالمان بر پایه
فتوا به
وجوب تخییری یا تعیین نماز جمعه، این نماز را اقامه می‌کردند که چون به
حکومت وابسته نبود، با اقبال عمومی مواجه می‌شد.
پس از پیروزی
انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش)، برگزاری نماز جمعه در ایران دوباره رونق یافت.
اولین نماز جمعه در این دوره به امامت آیت‌اللّه
سیدمحمود طالقانی (متوفی ۱۳۵۸ ش) ــ که
امام خمینی وی را به این سمت انتخاب کرده بود در ۵
مرداد ۱۳۵۸ در
دانشگاه تهران برگزار شد.
هم‌چنین اقامه نماز جمعه در دیگر شهرهای ایران مطرح شد و مردم در این شهرها تقاضای تعیین امام جمعه کردند.
با گسترش اقامه نماز جمعه در ایران، امام خمینی، به پیشنهاد آیت‌اللّه
خامنه‌ای که در آن زمان
رئیس جمهور بود، مسئولیت ساماندهی و پی‌گیری مسائل مربوط به نماز جمعه را به مرکزی در
قم سپرد و در ۱۳۷۱ ش، با حکم آیت‌اللّه خامنه‌ای در مقام
رهبر جمهوری اسلامی ، شورایی با عضویت نه تن از
روحانیان ، به نام «
شورای سیاستگذاری ائمه جمعه »، مسئولیت این کار را برعهده گرفت.
در فاصله سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ ش، چند تن از امامان مشهور جمعه، بر اثر اقدامات تروریستی، به
شهادت رسیدند، از جمله
سید محمدعلی قاضی طباطبایی (شهادت در ۱۳۵۸ ش) و
سید اسداللّه مدنی (شهادت در ۱۳۶۰ ش) در
تبریز ،
سید عبدالحسین دستغیب شیرازی (شهادت در ۱۳۶۰ ش) در
شیراز ،
محمد صدوقی (شهادت در ۱۳۶۱ ش) در
یزد و
عطاءاللّه اشرفی اصفهانی (شهادت در ۱۳۶۱ ش) در
کرمانشاه.
(۱۷۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۷۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فیالقرن‌الرابع عشر، مشهد ۱۴۰۴.
(۱۷۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۱۷۴) ابن ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۱۷۵) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
(۱۷۶) ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب‌الاعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
(۱۷۷) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علیاکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۱۷۸) ابن بابویه، المقنع، قم ۱۴۱۵.
(۱۷۹) ابن بابویه، الهدایة فی الاصول و الفروع، قم ۱۴۱۸.
(۱۸۰) ابن برّاج، المهذّب، قم ۱۴۰۶.
(۱۸۱) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۸۲) ابن تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره (۱۳۸۳ (۱۳۹۲/) ۱۹۶۳ (۱۹۷۲.
(۱۸۳) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک والامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۸۴) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری شرح صحیح‌البخاری، چاپ عبدالعزیز بن عبداللّه بن باز، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۸۵) ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۸۶) ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة: اخبار المدینة النبویة، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۸۷) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علیشیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۱۸۸) ابن عطار، کتاب ادب الخطیب، چاپ محمد سلیمانی، بیروت ۱۹۹۶.
(۱۸۹) ابن فهد حلّی، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۳.
(۱۹۰) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۹۱) ابن کثیر، البدایة و النهایة، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت ج ۴،) ۱۴۰۵/۱۹۸۵ (، ج ۵ و ۶، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۹۲) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۹۳) ابن نجیم، البحر الرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۹۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۹۵) علی احمدی میانجی، کتاب مکاتیب الرسول،) تهران (۱۳۶۳ ش.
(۱۹۶) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم) بی تا (.
(۱۹۷) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری،) چاپ محمد ذهنی افندی (، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۹۸) منصور بن یونس بهوتی حنبلی، کشّاف القناع عن متن الاقناع، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۹۹) توضیح المسائل مراجع، مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع معظّم تقلید، گردآوری محمدحسن بن ی هاشمی خمینی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ ش.
(۲۰۰) کاظم جابری، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، قم ۱۳۷۶ ش.
(۲۰۱) رسول جعفریان، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم ۱۳۷۹ ش.
(۲۰۲) رسول جعفریان، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهیهای کتابشناسی،) تهران (۱۳۷۲ ش.
(۲۰۳) حاجی خلیفه.
(۲۰۴) مرتضی حائری، صلاة الجمعه، قم ۱۴۰۹.
(۲۰۵) حرّ عاملی، وسائل الشیعة.
(۲۰۶) محمدجواد بن محمد حسینی عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، چاپ افست قم: موسسه آل‌البیت،) بی تا (.
(۲۰۷) علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت) ۱۳۲۰ (، چاپ افست) بی تا (.
(۲۰۸) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی.
(۲۰۹) محمد بن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج،) بی جا (: دارالفکر،) بی تا (.
(۲۱۰) روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بن یانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریر الوسیله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۲۱۱) مصطفی خمینی، تحریرات فی الاصول، تهران) ۱۳۶۶ (۱۳۷۲ ش.
(۲۱۲) احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، علق علیه علی اکبر غفاری، ج ۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۱۳) محمدباقر بن زین‌العابدین خوانساری.
(۲۱۴) ابوالقاسم خوئی، منهاج‌الصالحین، قم ۱۴۱۰.
(۲۱۵) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج ۱۴، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۲۱۶) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح‌الکبیر،) بیروت (: داراحیاء الکتب العربیة،) بی تا (.
(۲۱۷) عثمان بن محمد شطا دمیاطی، اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی،) بی تا (.
(۲۱۸) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، فتح‌العزیز شرح‌الوجیز،) بیروت (: دارالفکر،) بی تا (.
(۲۱۹) عزالدین رضانژاد، صلاة الجمعه: دراسة فقهیة و تاریخیة، قم ۱۴۱۵.
(۲۲۰) روزها و رویدادها، تهیه و تنظیم دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، ج ۲، تهران: نشر رامین، ۱۳۷۸ ش، تهران: زهد، ۱۳۷۷ ش.
(۲۲۱) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی وادلّته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۲۲۲) احمد بن محمد زراری، تاریخ آل‌زراره،) اصفهان، بی تا (.
(۲۲۳) حمزه بن عبدالعزیز سلاّر دیلمی، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، چاپ محسن حسینی امینی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۲۴) سمعانی، الانساب.
(۲۲۵) سیوطی.
(۲۲۶) محمد بن ادریس شافعی، الامّ، چاپ محمد زهری نجار، بیروت) بی تا (.
(۲۲۷) محمد بن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، قاهره ۱۳۲۴ـ ۱۳۳۱، چاپ افست استانبول ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۲۸) شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، آشنایی با تشکیلات،) تهران (۱۳۸۲ ش.
(۲۲۹) محمد شوکانی، نیل الاوطار: شرح منتقی الاخبار من احادیث سید الاخبار، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی،) بی تا (، چاپ افست بیروت) بی تا (.
(۲۳۰) محمد بن مکی شهید اول، البیان، چاپ محمد حسون، قم ۱۴۱۲.
(۲۳۱) محمد بن مکی شهید اول، الدروس‌الشرعیة فی فقه‌الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.
(۲۳۲) محمد بن مکی شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹.
(۲۳۳) محمد بن مکی شهید اول، غایة المراد فی شرح نکت‌الارشاد، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۲۱.
(۲۳۴) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، رسائل الشهیدالثانی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۲۳۵) زین‌الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، محمد کلانتر، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۳۶) علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدّلائل، بیروت ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴/۱۹۹۲ـ۱۹۹۳.
(۲۳۷) سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم‌الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ـ ـ۱۴۰.
(۲۳۸) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۲۳۹) طبری، تاریخ طبری.
(۲۴۰) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۱.
(۲۴۱) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمد صادق آل‌بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
(۲۴۲) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
(۲۴۳) محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقه‌الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.
(۲۴۴) محمد بن حسن طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۲۴۵) محمد اشرف بن امیر عظیم‌آبادی، عون‌المعبود: شرح سنن ابیداوود، چاپ عبدالرحمان محمد عثمانی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۲۴۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴ـ.
(۲۴۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، کتاب منتهی المطلب، چاپ سنگی تبریز (۱۳۱۶) ۱۳۳۳.
(۲۴۸) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۲۰.
(۲۴۹) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف‌المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
(۲۵۰) علی بن حسین علم‌الهدی، مسائل الناصریّات، تهران ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
(۲۵۱) علی بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۵۲) علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، تقریرات درس آیة اللّه خوئی، ج ۱، قم ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۲۵۳) محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۱ـ ۱۲۷۴، چاپ افست قم ۱۴۰۵.
(۲۵۴) محمد بک فرید، تاریخ‌الدولة العلیة العثمانیة، چاپ احسان حقی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۵۵) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، الشهاب الثاقب فی وجوب صلاة الجمعة العینی، قم ۱۴۰۱.
(۲۵۶) محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی، کتاب‌الوافی، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش.
(۲۵۷) نعمان بن محمد قاضی نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، چاپ عارف تامر، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۲۵۸) عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.
(۲۵۹) احمد بن علی قلقشندی، صبح‌الاعشی فی صناعة الانشا، قاهره ۱۳۳۱ـ ۱۳۳۸/ ۱۹۱۳ـ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۲۶۰) احمد بن علی قلقشندی، مأثر الانافة فی معالم الخلافة، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ۱۹۸۰.
(۲۶۱) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم) بی تا (.
(۲۶۲) ابوبکر بن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۶۳) جعفر بن خضر کاشف‌الغطاء، کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم ۱۳۸۰ ش.
(۲۶۴) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت) بی تا (.
(۲۶۵) احمدرضا کشوری، فرزانگان خوانسار، قم ۱۳۷۸ ش.
(۲۶۶) کلینی، اصول کافی.
(۲۶۷) محمود لطیفی، «عبادت برتر و اسرار آن»، حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۳).
(۲۶۸) مالک بن انس، المُوَطّأ، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۶۹) علی بن محمد ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، بغداد ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۷۰) محمد بن عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع‌الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۲۷۱) احمد مبلغی، «عناصر تأثیرگذار در وجوب تعیینی نماز جمعه در روش اخباریان»، حکومت اسلامی، سال ۹، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۳).
(۲۷۲) علی بن حسام‌الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۲۷۳) محمد باقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار.
(۲۷۴) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج ۴، قم ۱۳۷۴ ش.
(۲۷۵) جعفر بن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی،) تهران (۱۴۰۹.
(۲۷۶) جعفر بن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج ۲، قم ۱۳۶۴ ش.
(۲۷۷) علی بن حسین محقق کرکی، رسائل‌المحقق الکرکی، چاپ محمد حسون، رساله ۳: رسالة صلاة الجمعه، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲.
(۲۷۸) محمدباقر محمودی، نهج‌السعادة فی مستدرک نهج‌البلاغة، بیروت، ج ۱،) بی تا (، ج ۲، ۱۳۹۶/۱۹۷۶، ج ۳، ۱۳۹۷/۱۹۷۷.
(۲۷۹) مسعودی، مروج الذهب (بیروت).
(۲۸۰) محمد بن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۰.
(۲۸۱) احمد بن محمد مقدس اردبیلی، مجمع‌الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، و حسین یزدی اصفهانی، ج ۲، قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۸۲) حسینعلی منتظری، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، تقریرات درس آیة اللّه بروجردی، قم ۱۳۶۲ ش.
(۲۸۳) الموسوعة الفقهیة، ج ۲۷، کویت: وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۸۴) محمد بن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰.
(۲۸۵) ناصرخسرو، سفرنامه ناصرخسرو علوی، برلین (۱۳۴۱ (، چاپ افست تهران) بی تا (.
(۲۸۶) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۲۸۷) محمدحسن بن باقر نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج ۱۱، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
(۲۸۸) احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، ج ۶، ۱۴۱۵.
(۲۸۹) احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۹۰) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائبل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
(۲۹۱) یحیی بن شرف نووی، روضة الطالبین و عمدة المفتین، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت) بی تا (.
(۲۹۲) یحیی بن شرف نووی، المجموع، شرح المهذّب، بیروت: دارالفکر، (بی تا (.
(۲۹۳) یاقوت حموی، معجم البلدان.
(۲۹۴) محمد یزدی، «وظایف روحانیت»، در نقش روحانیت در نظام اسلامی: گزارشی از دوازدهمین گردهمایی سراسری ائمه‌ی جمعه،) تهران (: شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، ۱۳۷۵ ش.
(۲۹۵) محمد مقیم بن محمدعلی یزدی، الحجة فی وجوب صلوة الجمعة فی زمن‌الغیبة، چاپ جواد مدرسی،) بی جا، بی تا).
(۲۹۶) یعقوبی، تاریخ یعقوبی؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیشینه نماز جمعه»، شماره۴۸۶۴.
