پنجشیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پَنْجْشیر، رود، دره، شهرستان (ولسوالی) و شهری کهن در استان کاپیسا، واقع در شمال شرقی
افغانستان می‌باشد.
پنجشیر در نوشته‌های جغرافی‌دانان و نویسندگان متقدم اسلامی به صورت‌های بَنجَهیر،
بَنجَهار،
بِنجار
و پنجهیر،
آمده است.
ابن بطوطه آن را «بنج‌هیر» نوشته، و افزوده است که «هیر» به معنی کوه است و بنج‌هیر، پنج‌کوه معنی می‌دهد.
مردمان بومی درباره نام‌گذاری پنجشیر، باورهای دگرگونه دارند:
۱- برخی گفته‌اند که در روزگار کهن، تاجیک‌ها ۵ سردار داشته‌اند که از دره پنجشیر در برابر دشمنان پاسداری می‌کرده‌اند.
۲- برخی براین باورند که نام پنجشیر، برگرفته از وجود شیرهایی است که دراین دره می‌زیستند،
۳- گاهی وجود شیرماهی در رودخانه را سبب نام‌گذاری پنجشیر دانسته‌اند،
۴- و نیز قرارداشتن آرامگاه ۵ تن از پیشوایان
دین در این دره را سبب نام‌گذاری پنجشیر دانسته‌اند.
رود پنجشیر از کوهستان هندوکش و نزدیکی گذرگاه انجمن سرچشمه می‌گیرد و به سوی جنوب شرقی جریان می‌یابد.
پنجشیر از میان گدارهای باریک با دیواره‌های بلند می‌گذرد و در مسیر خود چندین شاخه دیگر مانند غوربند و پریان دریا را دریافت می‌کند و سپس در حدود ۴۸ کیلومتری شرق
کابل به رود کابل می‌پیوندد، پنجشیر از رودهایی دائمی افغانستان است و طول آن به ۳۲۰کم می‌رسد.
دره بزرگ پنجشیر که در دامنه جنوبی کوهستان هندوکش قرار گرفته، دارای عرضی باریک و کناره‌های پرشیب و سنگی است، اما گاهی برپهنای آن افزوده می‌شود. رود پرآب پنجشیر که در این دره جاری است، از ذوب شدن برف‌ها و یخچال‌های طبیعی کوه‌های هندوکش مایه می‌گیرد.
طبیعت پنجشیر، آن را به دو بخش پایین دره و بالا دره تقسیم کرده است:
پایین دره از گلب‌هار تا دشت روات کشیده شده است و درحدود ۸۰کم امتداد می‌یابد.
بالای دشت روات، دره باریک، و به تنگه‌ای بدل می‌گردد که حدود ۲۴کم طول دارد و سپس گسترده شده، سرانجام دره پریان را تشکیل می‌دهد که از پایین دره جدا می‌شود.
دره پریان که همان پنجشیر بالاست، ۴۰ کم درازا دارد.
در دره پنجشیر زمین کشاورزی چندانی وجود ندارد، ولی دارای درختان میوه بسیار مانند
سیب،
انار، آلبالو، بادام، گلابی، گیلاس،
انگور است و محصولات صیفی نیز در آن به فراوانی به دست می‌آید.
بیشترین فرآورده کشاورزی دره پنجشیر توت و زردآلوست
و بیشترین غذای مردم آن از
گندم،
جو، ذرت و حبوبات فراهم می‌گردد.
پنجشیر همواره از جایگاه مهم ارتباطی برخوردار بوده است، چنان که یکی از عوامل پیشرفت و گسترش کابل را، اهمیت ارتباطی آبراه کابل ـ پنجشیر دانسته‌اند. در روزگار کهن راه کاروان‌های
باختر هند در امتداد شمال شرقی بستر این آبراه به موازات رودخانه پنجشیر ادامه داشت.
دره پنجشیر نه تنها گذرگاه کاروان‌های بازرگانی بود، بلکه نیروهای مهاجم نیز از آن می‌گذشتند. آسان‌ترین گردنه‌ای که کوه‌های هندوکش را به پنجشیر می‌پیوست، گردنه خاوک بود که از اندرآب به پنجشیر می‌رسید و این همان راهی است که سربازان
اسکندر مقدونی در ۳۲۸قم و سواران
تیمور لنگ در ۸۰۰ق/۱۳۹۸م از آن گذشته‌اند.
دره پنجشیر همچنین به عنوان یک جاده مهم شمال ـ جنوب، برای عشایری که زمستان‌ها را در ناحیه لَغمان (لَمغان) ـ جلال‌آباد می‌گذرانیدند و تابستان‌ها را به بدخشان می‌رفتند، گذرگاه مهمی بوده است.
پس از آن‌که در ۱۳۰۹ش/۱۹۳۰م راه اتومبیل‌رو گردنه خیبر ساخته شد، پنجشیر اهمیت دیرین خود را به عنوان یک راه بازرگانی از دست داد.
دره پنجشیر زیستگاه تاجیک‌های فارسی زبان است که از اقوام کهن ایرانی به شمار می‌روند و در افغانستان غالباً فارسیوان نامیده می‌شوند.
تاجیک‌های پنجشیر دومین گروه بزرگ نژادی را در افغانستان تشکیل می‌دهند.
زبان آن‌ها تا حدی همانند گویش خراسانی است.
این شهرستان یکی از شهرستان‌های (ولسوالی‌های) ولایت کاپیساست.
مرکز ولسوالی پنجشیر شهر گلب‌هار است
که در غرب رود پنجشیر واقع است و دارای کارخانه بزرگ پارچه‌بافی است.
ولسوالی پنجشیر ۷۰۵ کم ۲ مساحت و ۱۳۷روستا دارد.
بسیاری از جغرافی‌نویسان سده‌های نخستین اسلامی و پس از آن، از پنجشیر به عنوان یکی از شهر‌های
خراسان آن روزگار یاد کرده‌اند.
در منابع جغرافیایی
سده ۴ق پنجشیر شهری بر فراز کوه، دارای بوستان‌های بسیار و با حدود ۱۰هزار تن
جمعیت وصف شده است.
یاقوت مردم آن را آمیخته (اقوام گوناگون) دانسته است.
کان‌های نقره پنجشیر از دیرباز مشهور بوده است و برخی از جغرافی‌نویسان سده ۴ق از آن یاد کرده‌اند.
اصطخری نوشته است که نقره‌های پنجشیر به شهر اندرابه (اندرآب) برده می‌شد
و در آنجا از آن
سکه می‌زدند.
مقدسی از کوه نقره (جبل‌الفضة) این شهر یاد کرده و افزوده است که در آنجا، درم (سکه سیمین) بسیار است.
این کوه مشرف به شهر و بازار آن بوده است، و به سبب سوراخ‌های بسیاری که کنده بودند، همچون غربالی به نظر می‌رسیده است.
کان‌های نقره پنجشیر، غنی‌ترین کان‌های نقره، در بخش شرقی سرزمین‌های اسلامی به‌شمار می‌آمده است.
امروزه در پنجشیر، افزون بر نقره، کان‌های
لاجورد، زمرد و نیز سنگ‌های گرانیت و مرمر به فراوانی یافت می‌شوند.
پنجشیر از زیستگاه‌های کهن آریاییان به شمار می‌رود. آنان پس از گذشتن از آمودریا، دشت بلخ و گذرگاه‌های هندوکش، در امتداد رودخانه‌های پنجشیر و کابل فرود آمدند.
از این شهر در تاریخ اسطوره‌ای ایرانیان نیز یاد شده،
و شهری متعلق به
ایران به شمار رفته است.
در زمان پادشاهی داریوش بزرگ (۵۲۲-۴۸۶قم) بخش کوهستانی پنجشیرـ غوربند جزئی از استان ثته‌گوش (Thatagu) (ستگیدیه Sattagydia) در قلمرو
هخامنشیان به‌شمار می‌رفت.
برخی براین باورند که اسکندر مقدونی، در محل پیوستگی رودهای پنجشیر و غوربند، شهری به‌نام
اسکندریه ساخت تا پایگاهی برای حمله سپاهیانش به کوهستانی‌ها باشد.
گویا سپاهیان وی در گذر از پنجشیر و کوه‌های هندوکش، دچارسرما و کمبود آذوقه شده‌اند، ولی سرانجام از آنجا گذشته، وشهر بزرگ
بلخ راگشوده‌اند.
در دوره اسلامی پنجشیر، چندی در دست سلسله
بنی‌بانیجور یا ابوداوودیان (حک ۲۳۲-۳۷۲ق/۸۴۷-۹۸۲م) طخارستان بود
و سکه‌هایی که از سوی آن‌ها در پنجشیر ضرب شده، شناخته شده است.
در ۲۵۶ق/۸۷۰م
یعقوب لیث به شرق
خراسان تاخت و با پیروزی‌هایی که در هندوکش به دست آورد، دره پنجشیر و کان‌های نقره آن به قلمرو او افزوده شد.
پنجشیر در دوره
صفاریان یکی از مراکز ضرب
سکه این دولت بود.
نخستین سکه‌های صفاریان به فرمان یعقوب در ۲۵۹-۲۶۱ق در پنجشیر ضرب شد، ولی پس از بازگشت او از نواحی شرقی خراسان، این سرزمین بار دیگر به تصرف ابوداوودیان درآمد.
در دوره سامانیان نیز پنجشیر یکی از ضراب‌خانه‌های آن‌ها به‌شمار می‌رفت.
تیمورلنگ در یورش خود به سوی کابل، از راه گردنه خاوک وارد دره پنجشیر شد و از آنجا به کابل رفت.
پنجشیر هنوز جایگاه خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق نظامی افغانستان حفظ کرده، چنان‌که در جنگ‌ها و درگیری‌های سال‌های اخیر نیز نقش مؤثری داشته، و همچنین خاستگان
احمدشاه مسعود یکی از برجسته‌ترین فرماندهان مجاهدان افغانی بوده است.
از بزرگان پنجشیر، می‌توان
بنجهیری (پنجهیری، ابوالمظفر مکی بن ابراهیم بن علی الپنجهری) را نام برد که از شعرای پارسی‌گو بوده است.
(۱) ابن بطوطه، محمد بن عبد الله، تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار، بیروت، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۲) ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
(۳) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م.
(۴) ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، پورت سعید، مکتبة الثقاقة الدینیه.
(۵) اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۶) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م.
(۷) بارتولد، و و، ترکستان‌نامه، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۲ش.
(۸) بیرونی، ابوریحان، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
(۹) پهلوان، چنگیز، افغانستان عصر مجاهدین و برآمدن طالبان، تهران، ۱۳۷۷ش.
(۱۰) حدود العالم، به کوشش منوچهر، ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۱) مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به کوشش گ لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۱۲) دولت‌آبادی، بصیراحمد، شناسنامه افغانستان، قم، ۱۳۷۱ش.
(۱۳) زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمه زکی محمدحسن و حسن احمد محمود، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۴) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان بن یحییٰ معلمی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
(۱۵) عادل، محمدرضا، فرهنگ جامع نام‌های شاهنامه، تهران، ۱۳۷۲ش.
(۱۶) عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش محمد عباسی، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۱۷) فردوسی، شاهنامه، به کوشش مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۱۸) کارلس، هیو، تاجیک‌های دره پنجشیر جبال هندوکش، ترجمه حسن مسعودی، مردم‌شناسی، تهران، ۱۳۵۵ش، س۱، شم ۴و۵.
(۱۹) گروتسباخ، اروین، جغرافیای شهری در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد، ۱۳۶۸ش.
(۲۰) گرومف، بوریس، ارتش سرخ در افغانستان، ترجمه عزیز آریانفر، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۲۱) لعلی، علیداد، سیری در هزاره‌جات، قم، ۱۳۷۲ش.
(۲۲) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۲۳) میرخواند، محمد، روضة الصفا، به کوشش عباس زریاب، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۲۴) حموی، یاقوت، معجم البلدان.
(۲۵) یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۲۶) Bosworth C E، The Tāhirids and Ṣaffārids، The Cambridge History of Iran، vol IV، ed R N Frye، Cambridge، ۱۹۷۵.
(۲۷) Dupree L، Afghanistan، Princeton/New Jersey، ۱۹۷۳.
(۲۸) Frye R N، The Heritage of Persia، London، ۱۹۶۲.
(۲۹) Ghirshman R، Iran، New York، ۱۹۷۸.
(۳۰) Gregorian V، The Emergence of Moden Afghanistan، Stanford، ۱۹۶۹.
(۳۱) Hanifi M J، Historical and Cultural Dictionary of Afghanistan، Metuchen، ۱۹۷۶.
(۳۲) Le Strange G، The Lands of the Eastern Caliphate، London، ۱۹۶۶.
(۳۳) Miles G C، Numismatics، The Cambridge History of Iran، vol IV، ed R N Frye، London، ۱۹۷۵.
(۳۴) Sykes P، A History of Persia، London، ۱۹۵۸.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پنجشیر»، شماره۵۵۵۵.
