وقت نماز صبح و ظهر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نماز را برپادار به هنگام
زوال آفتاب تا
نیمه شب و همچنین قرآن فجر (
نماز صبح) را، چرا که این نماز مورد توجه
فرشتگان شب و روز است.
«اقم الصّلوة لدلوک الشّمس الی غسق اللّیل و قران الفجر انّ قران الفجر کان مشهوداً؛
نماز را از
زوال خورشید تا نهایت تاریکی
شب (
نیمه شب) برپادار، و همچنین قرآن فجر (نماز صبح) را، چرا که قرآن فجر مورد مشاهده (
فرشتگان شب و روز) است. در آیات مورد بحث به مساله نماز و توجه به خدا و
نیایش می‌پردازد که عامل مؤثری برای مبارزه با
شرک است و وسیله‌ای برای طرد هر گونه وسوسه شیطانی از
دل و
جان آدمی. آری نماز است که
انسان را به یاد خدا می‌اندازد گرد و غبار
گناه را از دل و جانش می‌شوید و وسوسه‌های شیطانی را طرد می‌کند.
نخست می‌گوید: نماز را برپادار به هنگام زوال آفتاب تا
نیمه شب و همچنین قرآن فجر (
نماز صبح) را، چرا که این نماز مورد توجه فرشتگان
شب و روز است. اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق اللیل و قرآن الفجر ان قرآن الفجر کان مشهوداً.
(دلوک شمس) به معنی زوال آفتاب از
دائره نصف النهار است که وقت ظهر می‌باشد، و در اصل از ماده (دلک) به معنی مالیدن گرفته شده چرا که انسان در آن موقع بر اثر شدت تابش آفتاب
چشم خود را می‌مالد و یا از دلک به معنی متمایل شدن است چرا که
خورشید در این موقع از دائره نصف النهار به سمت مغرب متمایل می‌شود و یا اینکه انسان دست خود را در مقابل آفتاب حایل می‌کند، گوئی
نور آن را از چشم خود کنار می‌زند و متمایل می‌سازد.
به هر حال در روایتی که از منابع
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) به ما رسیده (دلوک) به همین معنی زوال خورشید تفسیر شده است در روایتی از
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌خوانیم که (عبید بن زراره) از
تفسیر همین
آیه از امام (علیه‌السّلام) سؤال کرد امام فرمود: (
خداوند) چهار نماز بر
مسلمانان واجب کرده است که آغاز آن وقت زوال شمس (ظهر) و پایان آن
نیمه شب است.
درمورد مصداق نماز وسطی در میان مفسران اختلاف است برخی نماز ظهر را نماز وسطی دانسته-اند و برخی دیگر نماز عصر و گروهی نماز عشاء و نماز صبح دانسته‌اند و لکن قول مشهور همان نماز ظهر است امام خمینی ذیل آیه
(حَافِظُواْ عَلَی الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَی وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِینَ) معتقد است مصداق نماز وسطی، همان نماز ظهر او می‌باشد و اگر حق‌تعالی در بین نمازها، نماز ظهر را به این صفت اختصاص داده است بدان جهت است که اول نمازی که حق‌تعالی بر
حضرت آدم (علیه‌السلام) فرو فرستاد همین نماز ظهر بود.
همچنین ایشان با استناد به روایتی نماز وسطی را
نماز ظهر می‌داند که به اعتبار آنکه در وسط نمازهای یومیه واقع می‌شود و حق‌تعالی امر به حفظ آن و قیام آن کرده است.
امام خمینی در یک تفسیر عرفانی در بیان جایگاه
مراقبت و مواظبت و محافظت از نماز وسطی معتقد است، سالک بادوام حضور در محضر حق، لحظه‌ای از مراقبت وقت خود غافل نبوده و اقامت نماز را با جان و دل مواظبت می‌کند. ایشان در بیان اسرار وقت نماز طبق مشرب
اهل طریقت، معتقد است که از اول نور حقیقت استوایی که در غایت ظهور به مقام احدیت جمع است، وقت نماز ظهر است. پس از زوال این استواء ظهور، که همان احتجاب شمس احدیت در افق تعینات و امتداد اظلال است، وقت نماز عصر و هنگام احتجاب تمام شمس وقت نماز مغرب و عشاء است، پس وقت چهار نماز بطونی آمیخته به جهت حقی و خلقی از اول زوال نور حقیقت تا منتهای احتجاب به حجب تعینات است.
و امّا (غسق اللیل) با توجه به اینکه غسق شدت ظلمت است، و تاریکی
شب در
نیمه شب از هر وقت متراکم‌تر می‌باشد این کلمه روی هم رفته (
نیمه شب) را می‌رساند. (قرآن) به معنی چیزی است که قرائت می‌شود و (قرآن فجر) روی هم رفته اشاره به نماز فجر است.
به همین دلیل آیه فوق از آیاتی است که اشاره اجمالی به وقت نمازهای پنجگانه می‌کند و با انضمام به سایر آیات
قرآن در زمینه
وقت نماز و روایات فراوانی که در این رابطه وارد شده، وقت نمازهای پنجگانه دقیقاً مشخص می‌شود. البتّه توجه به این نکته لازم است که بعضی از آیات قرآن تنها
اشاره به یک نماز کرده، مانند «حافظوا علی الصلوات و الصلوة الوسطی؛
در انجام همه نمازها، (به خصوص) نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید!»، که نماز وسطی طبق تفسیر صحیح همان نماز ظهر است.
و گاهی اشاره به وقت سه نماز از نمازهای پنجگانه کرده، مانند «و اقم الصلوة طرفی النهار و زلفاً من اللیل؛
نماز را در دو طرف
روز و اوائل
شب برپا دار»، که (طرف النهار) اشاره به نماز صبح و مغرب و (زلفاً من اللیل) اشاره به نماز عشا است.
به هر حال جای
تردید نیست که جزئیات اوقات نمازهای پنجگانه در این آیات بیان نشده، بلکه مانند بسیاری دیگر از احکام اسلامی تنها به کلیات قناعت شده و شرح آن در
سنت پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و
امامان راستین آمده است.
نکته دیگری که در اینجا باقی می‌ماند این است که آیه فوق می‌گوید: (ان قرآن الفجر کان مشهوداً، نماز صبح مورد مشاهده است). اکنون این سؤال پیش می‌آید که مشاهده چه کسانی؟
روایاتی که در تفسیر این آیه به ما رسیده می‌گوید: مشهود
ملائکه شب و روز است، زیرا در آغاز صبح فرشتگان
شب که مراقب بندگان خدایند جای خود را به فرشتگان روز می‌دهند، و چون نماز صبح در همان آغاز
طلوع انجام می‌گیرد هر دو گروه آن را مشاهده کرده و بر آن گواهی می‌دهند. این روایات را دانشمندان
شیعه و
اهل تسنن هر دو نقل کرده‌اند.
نماز آن چیزی است که از
فحشاء و
منکر بازمی‌دارد و نماز ستون دین است، اگر قبول شود سایر اعمال هم قبول می‌شود و اگر رد شود سایر اعمال هم رد می‌شود.
وقت نماز ظهر و عصر از هنگام ظهر تا مغرب است، که از اول آن به مقدار ادای نماز ظهر بر حسب حال و وضع نمازگزار، وقت اختصاصی نماز ظهر است و چنین وقتی از آخر آن، وقت اختصاصی نماز عصر است و بین این دو وقت مختص، وقت مشترک نماز ظهر و عصر است.
وقت فضیلت نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتی که سایه جدید شاخص به‌اندازه خود شاخص بشود.
از طلوع سپیده صادق تا طلوع خورشید، وقت نماز صبح است.
و «
احتیاط لازم در
شب‌های مهتاب آن است که صبر کند تا سفیده صبح در افق ظاهر شود و غلبه کند بر روشنایی مهتاب، بلکه خالی از وجه نیست و این حکم در روشنی برق و
شب‌های ابر نیست. و در روزه احتیاط کنند در
شب‌های مهتاب، اگرچه بعید نیست که لازم نباشد امساک قبل از آنچه که ذکر شد.»
به بیان دیگر «باید
طلوع فجر محسوس شود و بین
شب‌های مهتابی و غیر آن‌ها فرق هست و ساعت و محاسبات علمی میزان نیست.»
یعنی «میزان تبین حسی است نه علمی؛ بنابراین باید طلوع فجر قابل رؤیت به چشم عادی باشد.»
و «میزان،
شب‌هایی است که روشنایی ماه بر طلوع فجر غالب است و باید برای نماز صبر کند تا روشنایی طلوع فجر احراز شود.»
وقت فضیلت نماز صبح از اول سپیده تا پیدا شدن سرخی از طرف مشرق است و شاید پیدا شدن آن هم‌زمان با «بالا آمدن» و «بازشدن» و «روشن شدن صبح» که در روایات به آن تصریح شده است باشد.
اگر یقین به داخل شدن وقت نماید و نماز را بخواند یا بر اماره معتبری مانند شهادت دو عادل اعتماد کند، چنانچه تمام نماز قبل از وقت واقع شده باشد باطل است و اگر قسمتی از آن - هر چند اندک - در وقت واقع شود صحیح است.
اگر یقین به داخل شدن وقت نماید و نماز را بخواند یا بر اماره معتبری مانند شهادت دو عادل اعتماد کند، چنانچه تمام نماز قبل از وقت واقع شده باشد باطل است و اگر قسمتی از آن - هر چند اندک - در وقت واقع شود صحیح است.
و کسانی که از مساله تاخیر وقت نماز صبح در
شب‌های مهتابی اطلاع نداشته و نمازهای صبح را که در گذشته انجام داده‌اند «
قضا لازم نیست؛ مگر یقین کند که نماز را در غیر وقت خوانده است.»
البته در لیالی مقمره در
مکه کسانی که نماز صبح را به جماعت با سایر مسلمین می‌خوانند «در فرض مرقوم،
جماعت صحیح است و
اعاده ندارد.»
بنابر احتیاط (واجب) صاحبان عذر که امید دارند عذرشان تا آخر وقت برطرف گردد باید نماز را از اول وقت تاخیر‌اندازند، مگر در
تیمّم که مبادرت به نماز (در اول وقت) در آن جایز است مگر آنکه بداند عذرش در وقت برطرف می‌شود همان‌گونه که در بحث تیمّم گذشت.
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «وقت نماز صبح و ظهر»، تاریخ بازیابی۹۵/۱۰/۲۱. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی •
دانشنامه امام خمینی ، تهران،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، ۱۴۰۰ شمسی.
