هبة‌الله ابوالبقاء حلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حلّی، ابوالبقاء، هبة‌اللّه بن ناصر،
محدّث و مورخ
امامی قرن پنجم و ششم می‌باشد.
اوصافی که برخی درباره وی ذکر کرده‌اند،
حاکی از مقام و منزلت والای اوست، دانسته‌های اندکی درباره وی وجود دارد.و فقط
افندی اصفهانی شرح‌حال کوتاهی از او، براساس سلسله سندی در کتاب
المزار الکبیر محمد بن جعفر مشهدی، معروف به ابن مشهدی،
آورده است.
طبق گفته افندی اصفهانی، حلّی در
نجف و در
ربیع الاول سال۴۸۸
زیارتنامه امام حسین علیه‌السلام
را برای ابوعبداللّه
حسین بن
احمد بن طَحّال مقدادی روایت کرده است،
آقابزرگ طهرانی نیز مطلبی کوتاه درباره وی آورده و گفته است که
علامه حلّی در
اجازه خود به بنوزهره، نام ابوالبقاء حلّی را در ضمن ذکر طرق روایت خبر
قتل مقلّد بن رافع در سال۳۹۰، ذکر کرده است.
از دیگر استادان وی ابوالغنائم
مُعَمَّر بن محمد بن عبداللّه و
سعد بن وَهْب و
ابوعلی طوسی بودند.
حلّی بارها روایات و برخی مطالب کتاب خود را به روایت شاگردان
شیخ‌طوسی، هرچند بدون تصریح به نام آنها، آورده است، از جمله مهم‌ترین این موارد نقل مطالبی از کتاب
وقعة الصفین نصر بن مزاحم منقری است که او این مطالب را به همان طریقی که شیخ‌طوسی
ذکر کرده، روایت کرده است.
در مواردی هم بدون ذکر سند، عبارتهای بلندی از وقعة الصفین، با تذکر به نقل مطلب از نصر بن مزاحم، آورده است.
همچنین حلّی
مطالبی را به طریق خود از عالم
امامی ،
احمد بن
ابراهیم عَمِّیّ بصری،
روایت کرده است. بنابراین، او به جز مشایخ
حلّه، از مشایخ
کوفه و
بغداد و
بصره نیز بهره برده است.
او اهل
شعر نیز بود و اشعاری در مدح سیف‌الدوله
صدقة بن منصور دبیسی (حک: ۴۷۸ـ۵۰۱)، امیر مَزْیَدی حلّه، سروده است.
متن المناقب المزیدیة براساس تنها نسخه شناخته‌شده آن، با تحقیق صالح موسی درادکه و
محمد عبدالقادر خریسات (عمان ۱۴۰۴/۱۹۸۴)، منتشر شده و بار دیگر، مرکز شیخ زاید لتراث و التاریخ (امارت عربی متحده ۲۰۰۰) آن را تجدید چاپ کرده است. از آن‌جا که در نسخه خطی، فقط نام وی به صورت شیخ‌الرئیس ابوالبقاء هبة‌اللّه حلّی آمده است، مصححان به خطا کتاب را به ابوالبقاء
محمد بن هبة‌اللّه بن نِما حلّی نسبت داده‌اند. برخی نیز با بررسی اسناد کتاب و ذکر دلایلی نشان داده‌اند که مؤلف این کتاب ابوالبقاء هبة‌اللّه‌بن ناصربن حسین‌بن نصر/ نصیر حلّی است.
بر اساس اشاره‌ای در کتاب،
حلّی تا بعد از درگذشت
سلطان سنجر سلجوقی در سال ۵۵۲، در قید حیات بوده و کتاب خود را پس از این
تاریخ نگاشته است، هرچند احتمال بیش‌تر آن است که این عبارت افزوده کاتب باشد. حلّی به نام برخی از دیوانیان و رجال
حکومت صدقة بن منصور، چون ابونصر
محمد بن علی بن جیّاء و سهیل (از
موالی صدقة بن منصور)؛
اشاره کرده است.
با توجه به تنها اثر شناخته‌شده حلّی تاکنون، کتاب
المناقب المَزْیَدیة فی اخبار الملوک الْاَسدیة، می‌توان مطالب بیشتری درباره وی فهمید، او
به واسطه ابوعبداللّه
محمد بن
هبة‌اللّه بن جعفر طرابلسی، از ابویَعْلی
محمد بن حسن جعفری (متوفی ۴۶۳،
داماد و جانشین
شیخ مفید ) مطالبی از کتاب نسب قریش زبیر بن بکار نقل کرده است. به گفته
افندی اصفهانی،
ابوعلی طبرسی روایتی از حلّی را در کتاب
کنوز النَجاح آورده که وی از طرابلسی و او از
شیخ طوسی نقل کرده است، هرچند افندی اصفهانی اشاره نکرده که طبرسی مستقیمآ از حلّی
روایت کرده یا به واسطه
راوی دیگر یا از کتابی نقل کرده است. حلّی سفری به کوفه کرده و در آن‌جا از نسب‌شناس نامور زیدی، ابوالغنائم
محمد بن
علی بن میمون نَرسی (متوفی ۵۱۰)، مطلبی روایت کرده است.
دیگر استاد حلّی، ابوالمعالی
احمد بن علی بن قدامة (متوفی ۴۸۶)، از راویان
نهج البلاغه، بود که حلّی؛
به واسطه او شعری و مطالبی تاریخی نقل کرده است.
المناقب المزیدیة علاوه بر آن‌که اثری منحصر به فرد درباره خاندان شیعی بنومزید حلّه، خاصه صدقة‌بن منصور دبیسی است،
اهمیت فراوانی برای محققان تاریخ صدر
اسلام و
جاهلیت، تاریخ
عراق پیش از اسلام و ملوک
حیره و مناسبات ایشان با دربار ساسانی و خاندان
آل منذر در حیره دارد.
حلّی از منابع مختلفی چون
تاریخ طبری،
کتاب
النوافل هشام بن کلبی،
کتاب
تهذیب الاَعقاب محمد بن محمد عُبَیْدلی،
سیره ابن اسحاق
و
الاشتقاق ابن درید و دیوان شاعرانی چون ابوتمّام
و
ابو نواس بهره جسته است
و در موردی، به نقل مطلبی درباره تاریخ حیره، از منبعی مکتوب تصریح کرده است.
ابن طاووس مطلبی درباره مبارزان
جنگ بدر و
حنین و در فضیلت
امام علی علیه‌السلام از حلّی نقل کرده است که در متن چاپ‌شده
المناقب المزیدیة وجود ندارد، ازاین‌رو احتمال افتادگی از نسخه کتاب یا وجود اثر دیگری از وی وجود دارد.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الثقات العیون فی سادس القرون، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۲) ابن‌طاووس، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، چاپ علی عدنانی غریفی، قم ۱۴۱۱.
(۳) ابن‌مشهدی، المزار الکبیر، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۹.
(۴) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ
احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۵) حسن انصاری‌قمی، «کتابی تاریخی از یک مؤلف ناشناخته»، نشر دانش، سال ۱۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۷۸).
(۶) هبة‌اللّه بن ناصر حلّی، کتاب المناقب المزیدیّة فی اخبار الملوک الأسدیّة، چاپ صالح موسی درادکه و محمدعبدالقادر خریسات، عَمّان ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۷) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأة علم‌التاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۸۳.
(۸) محمدکاظم رحمتی، «تاریخ‌نگار گمنام شیعی: ابوالبقاء هبة‌اللّه حلی و کتاب المناقب المزیدیة فی اخبار الملوک الاسدیة»، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۶ و ۷ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳).
(۹)
محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب‌الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۰) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۱)
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۱۲) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلّی، ابوالبقاء»، شماره۶۴۷۷.
